Onlangs las ik “Civilisation” van Kenneth Clark, net als Berger’s boek gebaseerd op een Britse documentaire TV-serie, ongeveer uit dezelfde periode (de jaren 1960-70): Clark bracht een eigenzinnige, maar toch vrij klassieke introductie tot de kunst. Dit boek moet zowat de antipode daarvan zijn, want John Berger (1926-2017) keek heel anders naar die kunstwerken, of juister: hij keek heel anders naar de manier waarop we ‘kijken’.
Hij maakt om te beginnen de lezer-kijker bewust van de wereld achter de kunstwerken, de maatschappelijke context waarin ze tot stand kwamen. Het is een uitgelezen marxistische analyse die hij ontleent aan filosoof Walter Benjamin, en daarmee ook populariseert. Weten dat de Nederlandse 17de eeuwse schilder Frans Hals bijvoorbeeld in bittere armoede leefde, toen hij groepsportretten schilderde van gezeten burgers, doet je inderdaad heel anders kijken naar die kunstwerken. Met die andere benadering schopte hij heel wat heilige huisjes omver, vooral die van traditionele kunstcritici en hun klemtoon op het scheppende genie en de tijdeloosheid van kunstwerken. Dat is Berger niet in dank afgenomen, maar het moet gezegd dat hij zelf ook de scherpe polemiek niet uit de weg ging, ook in dit boekje.
Maar Berger biedt meer: hij toont ook aan dat kijken zelf gebeurt in een specifieke, maatschappelijke context. Vooral zijn analyse van hoe vrouwen rekening houden met hoe ze (vooral door mannen) worden bekeken, is erg lucide en helaas nog altijd actueel. Ook de manier waarop publiciteit onze beeldtaal beïnvloedt en manipuleert, is treffend verwoord en verbeeld. Berger toont ook de enorme weerslag aan van nieuwe technieken (in Berger’s tijd de reprografie en de camera), waardoor kunstwerken permanent en overal beschikbaar zijn, los van hun context, en dus echt anders bekeken worden.
Ik kan me inbeelden dat dit boekje 50 jaar geleden een echte eye-opener (pun intended) was. Toch bekroop me tijdens de lectuur de indruk dat het werk niet echt fris meer overkomt. Misschien is dat omdat een aantal van zijn visies intussen gemeengoed zijn geworden. Wellicht ligt het ook aan de opmaak van het boekje, met kleine zwartwit-illustraties (kijk ook naar de TV-serie zelf die op Youtube beschikbaar is). Maar wellicht zit vooral Berger’s tamelijk klassiek-marxistische woordgebruik er voor iets tussen: schermen met termen als “uitbuiting van de massa”, “deprivatie” en “proletariaat”, komt begin 21ste eeuw nogal aandoenlijk over. Tijden evolueren snel, net als het ‘kijken’. ( )