Dit is het tweede boek dat ik lees over de Burgess Shale, de vindplaats van 70000 fossielen in een kleistenen laag hoog in de Canadese Rocky Mountains. 530 miljoen jaar geleden maakte deze laag deel uit van een onderzeese klif vlak voor de kust van een continent bestaand uit wat nu Noord-Amerika en Groenland is, toen 90 graden naar rechts gedraaid en in horizontale richting uitgestrekt langs de evenaar. De dieren die nu als fossielen liggen opgeslagen in musea in Noord-Amerika leefden aan de voet van die klif op een diepte van 40 meter. Hun perfecte bewaring -tot in de kleinste details- danken ze waarschijnlijk aan het feit dat ze in een modderverschuiving werden gevangen.

De Burgess Shale werd ontdekt in 1909 door Charles Walcott, maar het was pas met de studie van de fossielen door een team uit Cambridge in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw dat hun betekenis duidelijk werd. Simon Conway Morris, de auteur van dit boek, was één van de deelnemers aan dit team.

Het belangrijkste deel van The Crucible of Creation bestaat uit een beschrijving van de meest opmerkelijke dieren die in de Burgess Shale zijn teruggevonden. Wezens van enkele millimeters tot 1 meter lang, vaak met een dusdanig vreemd uiterlijk en schijnbaar afwijkend bouwplan dat paleontoloog Stephen Jay Gould ze als ‘weird monsters’ bestempelde. Conway Morris plaatst ze in hun natuurlijke habitat en laat zien hoe het mogelijk is aan de hand van de fossielen niet alleen hun uiterlijk maar ook hun levenswijze te reconstrueren.

Het boek bevat twee uitsmijters. Ten eerste een discussie over de zogenaamde Cambrische explosie, de plotse toename van levensvormen in het vroege Cambrium zo’n 580 miljoen jaar geleden, waarvan de fossielen in de Burgess Shale de weerslag zijn. Conway Morris bespreekt of het hier om een echte toename in diversiteit gaat of over een artefact door een betere bewaring van fossielen uit deze periode en schaart zich achter de algemeen aanvaarde conclusie dat het een reëele gebeurtenis betreft. Controversiëler, Conway Morris ziet de motor achter deze plotse versnelling in evolutionaire verandering vooral in het ontstaan van de eerste roofdieren. Hun aanwezigheid leidt tot een hogere selectiedruk en dus tot een grotere nood tot adaptatie.

In het laatste deel gaat de schrijver in de clinch met Stephen Jay Gould, die ongeveer tien jaar eerder met Wonderful Life een boek over het zelfde onderwerp publiceerde. Goulds stelling in dat boek was dat de diversiteit in het Cambrium veel groter moet zijn geweest dan nu en dat de vele ‘weird monsters’ in de Shale staan voor een groot aantal onbekende phyla. Slechts enkele hiervan zouden stand houden tot in onze tijd. Volgens Gould was er dus een maximale ontplooing van levensvormen, het is te zeggen een maximale diversiteit in het Cambrium, gevolgd door een gestage verarming in diversiteit met het verstrijken van de tijd, waarbij overleven of niet overleven van een bepaalde evolutionaire tak meer te maken had met toeval dan met eigen verdienste. Conway Morris heeft twee overtuigende argumenten tegen deze fel omstreden visie van Gould. Ten eerste hebben nieuwe vondsten in Groenland en China duidelijk gemaakt dat Gould de vreemdheid van de dieren in de Burgess Shale overschat heeft en dat het niet om volledig andere en ongekende levensvormen gaat. De meeste van hen vinden, bij nader onderzoek, mooi hun plek in de gekende classificaties en blijken geen op zichzelf staande phyla maar primitieve exponenten van geleedpotigen (arthropoden) en weekdieren (molluscen) te zijn. Ten tweede is er het één en ander aan te merken op de grote rol die Gould ziet weggelegd voor het toeval in de evolutie. Om kort te zijn, volgens Gould zouden we, als we de evolutionaire film zouden terugdraaien en daarna weer afspelen tot in onze tijd, telkens totaal verschillende en onvoorspelbare uitkomsten krijgen, afhankelijk van een bijna oneindig aantal toevallige factoren. Conway Moris is van mening dat evolutie wel degelijk een min of meer voorspelbaar proces is omdat het aantal richtingen waarin ze kan plaatsvinden beperkt is. Deze beperking komt voort uit de omgeving waarin evolutionaire veranderingen zich voordoen. Er zijn immers maar een aantal efficiënte manieren waarop een wezen zich door water kan voortbewegen, kan vliegen, zich kan voortplanten etctetera. Dit leidt tot het goed gekende fenomeen van convergentie, namelijk dat verschillende evolutionaire takken onafhankelijk van elkaar dezelfde eigenschappen verwerven (vleugels, vinnen enzovoorts). Het herafspelen van de evolutionaire film geeft volgens Conway Morris dus niet een oneindig aantal mogelijke en totaal verschillende werelden, maar uitkomsten die in grote lijnen op elkaar lijken. De rol van toeval is daarom niet zo groot en beperkt zich tot de details.

Conway Morris brengt hiermee een stevige correctie op het verhaal van Gould en The Crucible of Creation is dan ook verplichte kost voor iedereen die Goulds Wonderful Life gelezen heeft. Hij heeft misschien niet de flair van Gould en kan geregeld wat zurig uit de hoek komen, bijvoorbeeld wanneer hij een verband legt tussen Goulds vermeende libertijnse opvattingen en zijn bovenbeschreven visie op evolutie. Desondanks, moest ik één boek kiezen over de Burgess Shale, dan is het dat van Simon Conway Morris. ( )