Ik kende Isaiah Berlin helemaal niet, tot ik midden jaren ’90 een abonnement nam op de New York Review of Books waarin geregeld artikelen van hem en over hem verschenen. Ik was meteen onder de indruk van zijn “wijze”, doorgedreven en helemaal niet modieuze manier van redeneren en naar de wereld te kijken. De man is me altijd blijven intrigeren, maar nog nooit had ik een langer geschrift van hem gelezen. Dat is bij deze goedgemaakt. Deze anthologie bevat zowat het belangrijkste werk dat hij geproduceerd heeft.
Wat me meteen opvalt: Berlin was helemaal geen “systeembouwer”, geen filosoof die een heel stelsel ontwikkelde of een nieuwe stroming in denken introduceerde. Integendeel zijn schrijfsels lijken voetnoten bij bepaalde fenomenen, opvallende figuren, en soms ook de actualiteit.
Toch ademt zijn werk een relatief grote homogeniteit: hij lijkt me de held van het verzet tegen het nominalistische denken, de in de westerse wereld al sinds de Grieken ruim verspreide idee dat de werkelijkheid één en ondeelbaar is, en te vatten in een rationeel verantwoord schema. Berlin’s meest heftige proza vind je dan ook in de passages waarin hij uitvaart tegen de pretenties van het sciëntisme, de overtuiging dat op wetenschappelijke wijze de hele werkelijkheid te doorzien en dus ook te grijpen is. Ik volg zijn redenering wel, maar naar mijn gevoelen is hij daarin iets te ver doorgeslagen; ik heb de indruk dat hij iets te radicaal de wetenschappelijke methode beperkt tot het discours dat bij het positivisme aansluit; zijn tegenstelling tussen natuur- en menswetenschappen is daardoor te absoluut; het lijkt wel of hij de evolutie binnen de natuurwetenschappen van de laatste 50 jaar bewust genegeerd heeft, namelijk die waarbij wetenschappers zelf tot het inzicht zijn gekomen dat hun handelingen en denken zich niet helemaal in een “objectiveerbaar” veld afspeelt, en dat ook in wetenschap subjectiviteit en intuïtie een plaats hebben.
Berlin is het meest radicaal in zijn verdediging van de geschiedschrijving als een geheel eigen discipline waar wetenschappelijke methoden hooguit als hulpwetenschappen gebruikt kunnen worden. Hij verkettert bijna alle pogingen om in de geschiedenis te kunnen spreken van patronen of wetten, en ook daarin lijkt hij me iets te radicaal. Ik begrijp wel waar zijn opstelling vandaan komt: in de jaren ’60 en ’70 werd heel denigrerend gedaan over geschiedenis, en bezondigden veel historici zich aan de obsessie om hun vak een (natuur)wetenschappelijk cachet te geven.
Tenslotte: herhaaldelijk komt Berlin terug op de vaststelling dat het rationele (en dus ook wetenschappelijke) denken te “mager” is om de “rijke” werkelijkheid te vatten. Hij grijpt terug op concepten als gezond verstand, of intuïtief aanvoelen om de werkelijkheid tot zijn recht te laten komen. Ook hier volg ik hem wel, maar ik heb zo mijn twijfels of deze vage concepten veel zoden aan de dijk zetten.
Kortom: Berlin is een uitdagend en waardevol denker die veel van onze nog altijd impliciet veronderstelde visies op de wereld en het leven in vraag stelt. Maar ik blijf toch wel op mijn honger als ik me afvraag wat hij dan daarvoor in de plaats stelt. ( )