Toneel- en prozaschrijver Peter Weiss (1916-1982) werd in de jaren '60 het boegbeeld van de politisering van de Duitse literatuur. Waar hij in zijn wereldberoemde, door Peter Brook verfilmde stuk 'Marat/Sade' (1964) nog de tweestrijd uitbeeldde tussen revolutionair collectivisme en anarchistisch individualisme, gaf hij, na het documentaire oratorium 'Die Ermittlung' over de Auschwitz-processen, met stukken als 'Viet Nam Diskurs' en 'Trotzki im Exil' blijk van een uitgesproken, zij het kritisch marxistisch engagement. In de jaren '70-'80 publiceerde hij in drie delen zijn 'magnum opus' 'Die Ästhetik des Widerstands', dat nu behoorlijk laat en gezien de tijdgeest enigszins verwonderlijk in een volledige (en voortreffelijke) Nederlandse vertaling verschijnt. Qua genre houdt deze kanjer het midden tussen een roman en een essay. De naamloze ik-verteller is een jonge Duitse arbeider die in de jaren '30 en '40 politiek bewust wordt, actief is in de Spaanse burgeroorlog, moet vluchten naar Parijs en later in Zweden deel uitmaakt van het verzet tegen naziduitsland. Centraal staat echter niet zozeer zijn ontwikkeling als individu, als wel de kennismaking met diverse figuren en opvattingen binnen de antifascistische beweging. Hoe komt het dat zo veel arbeiders voor een repressief rechts regime hebben gestemd? Waarom verstart het revolutionaire elan in de Sovjetunie tot dogmatisme en onderdrukking van meningsvrijheid? Waardoor valt de eenheid van het antifascistische front uiteen in talrijke groeperingen die eerder elkaar dan de gemeenschappelijke vijand bestrijden? Over dat soort vragen wordt in dit boek haast eindeloos gediscussieerd. De divergentie tussen sociaal-democraten en communisten krijgt ook gestalte in de levensloop van verscheidene personages. Op de ikfiguur en diens ouders na, zijn de personages, hun belevenissen en opvattingen grotendeels historisch. Weiss heeft geput uit eigen herinneringen en ontmoetingen, maar ook ontzaglijk veel documentatie in zijn roman verwerkt.

Het eerste deel van de titel wijst op de andere rode draad in dit roman-essay: de leer van het schone en van de kunst – niet als harmonische waarde op zich, maar als een uitzonderlijk brandpunt van allerlei psychologische en maatschappelijke krachten en verzuchtingen. Het boek begint met een bladzijdenlange compacte beschrijving van de strijd van goden en giganten op het altaarfries van Pergamon, als beeld voor de eeuwige strijd tussen heersers en onderdrukten. Talrijke andere kunstwerken worden in woorden geëvoceerd, uit de meest verschillende invalshoeken bekeken en doorgelicht: 'Het vlot van de Medusa' van Géricault, 'Het slot' van Kafka, Picasso's 'Guernica', de tempel van Angkor Wat. Indringende beschrijvingen leggen de wortels van kunstwerken bloot, hun verwevenheid met de tijd waarin ze zijn ontstaan, de band met de maker(s), de werkelijkheid achter wat wordt af- en uitgebeeld, en lichten tegelijk de blijvende actualiteit ervan toe. Ze vormen naar mijn gevoel de meesterlijkste gedeelten van dit boek. 'De esthetica van het verzet' streeft ernaar de kunst als leerschool van jonge arbeiders te verbinden met hun politieke bewustwording en inzet, de oude dichotomie van artistieke avant-garde en links maatschappelijk engagement op te heffen. Meer dan in het verhaalgebeuren, meer dan in de politieke discussies, die vaak versnipperd overkomen en de context ontberen om ze helder te kunnen volgen, ligt de waarde van dit boek in de gedrevenheid waarmee het de overtuiging uitstraalt dat zelfontplooiing en verzet, de kracht om grenzen te verleggen en niet te berusten in wat 'natuurlijk' of onvermijdelijk lijkt het leven de moeite waard maken. De mislukking van het linkse streven naar eenheid, de waanzin waarin dolgedraaide idealistische figuren verzeilen en de beestachtige wijze waarop in Plötzensee verzetslieden worden afgemaakt (beschreven met een ontstellende maar onvergetelijke hardheid) blijken dat geloof niet te kunnen aantasten.

Peter Weiss komt in deze proletarische 'Bildungsroman' haast geen ogenblik tegemoet aan wat veel lezers tegenwoordig in literatuur zoeken: verstrooiing, vrijblijvendheid, Spielerei. Het boek bestaat uit lange tekstblokken zonder indeling in alinea's, het verspringt voortdurend van tijd en plaats, bevat ondanks de vele gesprekken en discussies bijna uitsluitend indirecte rede en is qua stijl vaak gewild opsommend en monotoon. Alleen in het derde deel bieden het verhaalgebeuren en de karaktertekening wat meer kansen voor wie bij het lezen identificatie zoekt met gevoelens als angst, liefde, vertwijfeling, hoop. Weinigen zullen dit weerbarstige opus in zijn geheel aankunnen, laat staan waarderen. Toch is het een boek om tenminste gedeeltelijk te lezen, bijvoorbeeld de beschrijving van de kunstwerken, of de lucide gesprekken met de psychoanalyticus Max Hodann in het 2e deel, of het lot van de Zweedse dichteres Karin Boye of de terechtstelling in Plötzensee in het slotdeel. Ook toen al tegen de tijdgeest in, schreef Weiss in de Notizbücher die zijn werk aan 'De esthetica van het verzet' begeleidden: "Pas als het vervelend wordt, wordt het interessant."