Charles C. Mann heeft met 1491 een toegankelijk boek geschreven over de ontdekking van precolumbiaans Amerika. Daarin staan toch wel een aantal eyeopeners die voor wetenschappers niet nieuw zijn, maar waar ik nog nooit zo bij stil had gestaan (voor zover ik überhaupt stil sta bij precolumbiaans Amerika natuurlijk).

Dit boek beschrijft de drie terreinen waarop belangrijke vondsten zijn gedaan om de wereld van voor Columbus te schetsen; de demografie, de oorsprong en de ecologie van de indianen. Daarbij wordt er toch behoorlijk wat aandacht besteed aan het leven nà Columbus. Dat klinkt paradoxaal, maar dat heeft twee redenen. De eerste is dat veel indiaanse culturen geen schrift kenden en veel is opgetekend in de kronieken van de eerste Europeanen. De tweede is dat de ontmoeting tussen Europa en Amerika een openbaring was voor beide kanten.Vaak kwamen aspecten van samenlevingen naar voren die anders verborgen zouden zijn gebleven.

Als uitgangspunt van dit boek haalt Mann ‘Holmbergs vergissing’ aan. Het idee van de antropoloog Alan Holmberg was dat de vroegste stammen in Amerika duizenden jaren hebben geleefd zonder hun sporen in het landschap achter te laten. Tot de Europeanen arriveerden en toen werd alles anders. Het is het beeld van de edele wilde in een ongerepte wildernis wiens wereld wij Europeanen ruw verstoord hebben.

Dat beeld gaat in dit boek volledig op de schop. Als voorbeeld haalt Mann de Boliviaanse provincie Beni aan. De helft van het jaar is die provincie bedekt met water, maar er zijn overal wel eilanden die begroeid zijn met bomen. Vanuit de lucht is zichtbaar dat die eilanden met elkaar verbonden zijn door kaarsrechte dijken. Dat laat meteen een ander licht schijnen op de eenzame indiaan;

Volgens Erickson legden de indianen die hier vóór Columbus leefden niet alleen wegen, kanalen, dijken, reservoirs, heuvels en mogelijk ook balspelvelden aan, maar zij vingen ook vis op de ondergelopen vlakte. En het ging hier niet om een paar indianen met een netje, maar om een industrie waar de hele samenleving bij betrokken was. Honderden, mogelijk duizenden mensen bouwden zigzag lopende netwerken van dammetjes van klei, zogenaamde ‘visweren’, langs de verhoogde wegen.

Het mag bekend zijn dat de Spanjaarden en Portugezen zich niet van hun beste kant lieten zien in hun veroveringsdrang. Ze hebben hele beschavingen weggevaagd. Dit boek laat zien dat de beschavingen wellicht vele malen groter waren geweest dan de aantallen die de Europeanen aantroffen. Er zijn verschillende epidemieën over het continent geraasd voordat men ook maar één Europeaan had gezien. Die ziektes hebben hele bevolkingen gedecimeerd en de Europeanen brachten ook virussen mee die dezelfde oefening nog eens herhaalden. Er zijn meer indianen omgekomen door ziektes dan door het zwaard en het geweer. Let wel, het is een theorie die ook tegenstanders kent maar dat wordt allemaal uitgelegd.

Mann voert ons langs verschillende volken als de Azteken (wat feitelijk drie volken zijn), De Maya’s, de Inca’s en de Olmeken. Hij laat zien dat het hoogwaardige beschavingen zijn met een rijke cultuur. Hij verblijft niet alleen in Midden- en Zuid-Amerika, maar beschrijft ook de indianen van Noord-Amerika en de polaire bewoners van Canada. Ergens moeten al die mensen toch vandaan zijn gekomen en wat te denken van het feit dat na DNA-onderzoek blijkt dat indianen uit Brazilië dezelfde voorouders hebben als mensen uit Siberië.

Ook dat is iets wat beschreven wordt, hoe de inwoners vanuit andere werelddelen Amerika zijn binnengekomen en naar het zuiden zijn afgezakt. Toch is veel nog onduidelijk over wanneer dat is gebeurd. Er zijn artefacten gevonden in Clovis, New Mexico van 10.000 jaar oud, maar niet de bijbehorende mensen;

In Europa hebben archeologen tientallen skeletten van 10.000 jaar en ouder gevonden. Maar in Noord-Amerika zijn maar negen complete skeletten van vergelijkbare ouderdom aangetroffen. ‘Het is een groot mysterie waarom we de graven niet vinden,’ zei James Petersen, archeoloog aan de University of Vermont, me. ‘Er zijn indianen die je zullen vertellen dat hun doden allemaal naar een spiritueel vlak zijn opgestegen, en een beter antwoord hebben wij ook niet.’

Ik vind het interessante materie en het gaat nog veel verder. Wij denken graag aan de regenwouden in het Amazonegebied als de laatste stukken ongerepte natuur waarop wij natuurlijk zeer zuinig moeten zijn. Dit boek laat zien dat het ongerepte imago maar ten dele klopt.

Eind jaren zeventig werden namelijk op ontgonnen delen (lees: weggekapte bomen) allerlei geometrische patronen ontdekt die door mensen gemaakt moeten zijn. Des te meer er ontbost werd, des te meer patronen er vrij kwamen. Die kunnen niet aangelegd worden in bebost gebied, dus de grote wouden in het westelijk Amazonegebied kunnen er vroeger wel eens heel anders uit hebben gezien. Bovendien weten we niets over de mensen die de patronen, zogenaamde geogliefen, hebben aangelegd. Dat moet, gelet op de omvang en de vele aantallen, een enorm werk zijn geweest en er hebben dus ooit veel mensen gewoond. Ruwweg 12% van het Amazonegebied is ontstaan door menselijk ingrijpen, zo is de gedachte.

Zo staat dit boek vol met onderzoeken die een beeld geven van precolumbiaans Amerika, maar waaruit ook blijkt dat we nog veel meer niet weten. Enige humor wordt ook niet geschuwd, zoals wanneer de Taino de Europese indringers als goddelijk beschouwen en deze dat niet gaan ontkennen;

Tijdens zijn latere reizen aanvaardden zijn mannen hun goddelijkheid maar al te graag – totdat de Taino deze veronderstelde kwaliteit aan empirisch onderzoek gingen onderwerpen en de hoofden van de Spanjaarden lang onder water hielden om te zien of de Spanjaarden net als de goden onsterfelijk waren.

Mann voegt achterin het boek wat appendices toe waarin hij nader ingaat op beladen terminologie, een 3D-handschrift met behulp van knopen, syfilis en het gebruik van de kalenders. Het boek is natuurlijk een opmaat voor het vervolg dat Mann geschreven heeft met de titel 1493; hoe de wereld zich ontwikkelde na de ontdekking van Amerika.

Vertaling: Nieuw Amsterdam Uitgevers ( )

Dit was een teleurstelling. Mann is een vlot schrijver en dit boek was een echte bestseller. Maar Mann gaat me iets te journalistiek te werk: hij wil iets bewijzen en selecteerde blijkbaar alleen de feiten en theorieën die in zijn kraam pasten.
Toegegeven: van in het begin geeft hij duidelijk aan wat zijn these is, namelijk dat Amerika voor Columbus helemaal geen lege wildernis was, maar relatief dichtbevolkt was door volkeren die veel ouder waren dan tot nu gedacht en die een veel grotere impact hadden op de natuur. Dat klinkt nog plausibel, want de klassieke westerse geschiedenisvisie zal ongetwijfeld bevooroordeeld zijn door een minachtende kijk op de oorspronkelijke (indiaanse) bevolking.
Maar Mann haalt geen overtuigend bewijsmateriaal aan en steunt me iets teveel op theorieën die nog altijd erg controversieel zijn, of waar ik helemaal nog niet van gehoord had (bijvoorbeeld dat Engelse schepen al in 1480 Newfoundland aandeden, of dat de indianenstammen in New England begin 17de eeuw technologisch superieur waren aan de Engelse kolonisten).
Wellicht heeft Mann gelijk dat we nog veel niet weten over Precolumbiaans Amerika en dat onze klassieke historische visie nog ingrijpend bijgestuurd zal worden door nieuwe ontdekkingen. Maar voorlopig ben ik nog niet overtuigd door zijn stellingen. ( )