Een verteller vertelt aan de verteller wat iemand hem verteld heeft. Het leidt niet zelden tot zinsconstructies zoals 'Maximilian vertelde wel eens, zo herinnerde Vĕra zich, zei Austerlitz, ...' Het verleent de roman een unieke cadans - het is steeds dezelfde verteller die tot ons spreekt, in één lange monoloog - en een vreemdsoortige gelaagdheid. Daarbij gaat het uitdrukkelijk niet om verschillende perspectieven op dezelfde feiten. De herinneringen van alle personages zijn even precies, gedetailleerd en betrouwbaar. De roman doet in zekere zin denken aan een toneeldecor, opgebouwd uit verschillende panelen die achter elkaar geplaatst zijn en elkaar gedeeltelijk overlappen, zodat op het toneel diepte gecreëerd wordt.

'Austerlitz' is een statische roman - een anonieme verteller steekt zijn monoloog af - die tegelijkertijd voortdurend in beweging is, zowel in de ruimte als in de tijd. Het verhaal verplaatst zich door Europa: Antwerpen, Praag, Londen en Parijs, Theresienstadt en Breendonk en reist in de tijd tezelfdertijd vooruit en achteruit. Onze verteller vertelt ons chronologisch over zijn ontmoetingen met Austerlitz, terwijl Austerlitz geleidelijk aan terugreist in zijn eigen verleden. Tussendoor weiden ze uit over de Europese geschiedenis: het beleg van Antwerpen, de slag bij Austerlitz, uiteraard ... Niet toevallig allicht dat Austerlitz zelf zich geregeld vragen stelt bij de aard van de tijd. Is er wel een strikte opeenvolging? Bestaan heden, verleden en toekomst niet tegelijkertijd?

Jacques Austerlitz is een joods vluchtelingenkind, opgegroeid in een adoptiegezin in Wales. Sebald verhaalt hoe hij op zoek gaat naar zijn verleden, in een soort 'never ending story'. De echte gruwel van de jodenvervolging blijft daarbij buiten beeld. Sebald focust op het 'gewone', het doortrapte, het onontkoombare. Dat maakt het eigenlijk alleen maar erger. ( )

Prachtig geschreven verhaal, met fraaie, sombere en tegelijkertijd vrolijke zinnen vol informatie, onder andere over architectuur, biologie en de Jodenvervolging. ( )

Oppervlakkig beschouwd is dit boek een eindeloze opeenvolging van afstandelijke observaties, een lange ketting van puur visuele beschrijvingen, door de auteur zelf (tenminste als we ervan uit gaan dat de verteller Sebald is) en vooral door zijn wat mysterieuze vriend Jacques Austerlitz. Dat lijkt niet erg aanlokkelijk, en het wordt ook niet bevorderd door de monotone en trage vertelstijl die heel het boek door volgehouden wordt. Ik kan begrijpen dat veel mensen het boek na enkele tientallen pagina’s dichtsmijten.
Maar tegelijk is die vertelstijl net wat het boven alle andere literatuur doet uitsteken. Je kan het erg vergelijken met de stijl van Marcel Proust: lange meanderende zinnen waarin vooral de uiterlijke kant van de dingen beschreven wordt, ook erg visueel dus en met een opeenstapeling van details. Net als in zijn vorige romans heeft Sebald weer tientallen, eerder onbestemde, zwartwit-foto’s opgenomen die het realistisch karakter van de vertelling moeten onderstrepen (maar daardoor juist onzeker maken). Ook het voortdurende gebruik van de indirecte rede (op bijna elke pagina staat er“zei Austerlitz”en in het tweede derde van het boek wordt daar zelfs een dubbele indirecte rede van maakt, “zei Vera, zei Austerlitz” als hij de woorden van het vroegere kindermeisje van Austerlitz weergeeft), versterkt het bezwerende, hypnotiserende effect, alsof je (in het gezelschap van Austerlitz) permanent half wakend door een droomlandschap loopt. Ik vermoed dat Sebald daarmee ook bewust het effect van een zekere tijdeloosheid beoogde.
En daarmee zijn we bij de metafictionele onderlaag van dit boek: het gaat in essentie over de tijd en over hoe wij als individu in of buiten die tijd staan, ermee worstelen, er geen greep op krijgen en er ook niet van los kunnen komen. Dat is in een notendop de tragiek van het levensverhaal van Austerlitz: deze geïsoleerde, hyperintroverte man, deze beschouwer van de buitenkant van de dingen (in het begin van het boek vertelt hij tot in den treure over de architecteur en bouwgeschiedenis van wat hij om zich heen ziet), leeft aanvankelijk eigenlijk buiten de tijd; maar in zijn langgerekte vertelling geeft hij weer hoe hij tot zijn ontzetting heeft moeten vaststellen dat hij onlosmakelijk verbonden is met een wel heel heftige episode van de menselijke geschiedenis, namelijk met de Holocaust. Die ontdekkingstocht wordt weergegeven als een heel langzaam afschrapen van zijn geheugen, van zijn herinneringen, als een archeoloog, tot hij op het punt komt dat hij uitkomt bij datgene wat hij blijkbaar heel zijn leven heeft verdrongen, en ontkend heeft.
Ronduit meesterlijk is het, de manier waarop Sebald dit verhaal brengt. De door de schrijfstijl gesuggereerde tijdeloosheid, culmineert in een lange zin van 9 bladzijden waarin de onmenselijke machine van het concentratiekamp/getto van Theresienstadt tot leven wordt gebracht, ogenschijnlijk ingehouden-afstandelijk maar daardoor net hallucinant-gruwelijk.
Austerlitz is voor mij één van de meesterwerken van de recente literatuur. Het is echt tragisch dat W.G. Sebald enkele maanden na het afwerken van dit boek in een verkeersongeval om het leven kwam.
PS. Bonus voor de Vlaamse/Belgische lezer is dat het boek begint en eindigt in Antwerpen en Breendonk, waarmee ook het vernuftige spiegelspel dat in deze roman steekt onderstreept wordt. ( )

Het meanderende en melancholische schrijven, heel precies in zijn zoeken naar woorden en beelden ( fotografisch belicht), voert de lezer ongewild binnen in het leven van Jacques Austerlitz, oorlogswees, opgevoed door een somber domineesechtpaar in Wales, onophoudelijk pratend, lezend, schrijvend, op zoek naar wat onvindbaar blijkt.
Een ongewone maar overweldigende leeservaring die ons bij de hand nam en ongewild leidde naar de architectuur van het oude Europa, mijn geliefde, verloren, kapotte vaderland. ( )

Voor die lezer waarvoor een boek een beetje meer inspanning mag vergen en vice versa, kunnen we 'Austerlitz' van W.G. Sebald aanraden. Kort door de bocht verteld, is Austerlitz een roman over een in 1939 uit Duitsland gedeporteerd Joods jongentje dat in Engeland mentaal en fysiek probeert te overleven. Alles wat hij met zijn leven doet is een sarcofaag bouwen over het pijnlijke niets. Daarom stelt hij zijn vertrouwen in taalkunde en architectuur. Wat onder meer een prachtige beschrijving oplevert van het centraal station van Antwerpen. Een toegankelijker Sebald om mee te beginnen. ( )