Ik schreef bij mijn vorige boekbespreking, die van De tranengoochelaars https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2022/08/de-tranengoochelaars-lazlo-darv... van Lázló Darvasi, dat ik dat boek ter hand had genomen kort voor ik deze zomer op reis vertrok. Dat klopte, maar wat ik er u niet bij vertelde, is dat dat boek – zoals wel vaker gebeurt – al uit was vóór ik uiteindelijk de auto instapte om andere oorden te gaan bezoeken. Goed dat ik daar op voorzien was en in mijn koffer ook nog volgende stukken leesvoer meenam: De veerman en de jonkvrouw van Filip De Pillecyn, Reizen van toen – Met de automobiel door Frankrijk van Cyriel Buysse, Graaf Frederik of De beste van alle werelden van Hans Jörgen Lembourn, en voorliggend Zwavelzuur van Amélie Nothomb. Perfect idee, zo bleek, want ondanks het feit dat reizen voor mij nooit platte rust betekent en eigenlijk nauwelijks extra tijd oplevert om te lezen, kwam ik met nog slechts een paar bladzijden te lezen over terug thuis. En dus uiteraard ook met een vrachtje boeken te bespreken.

Wat dat van Amélie Nothomb betreft: dat is niet het eerste dat ik in mijn besprekingen aan de beurt laat komen, die eer was voorbehouden aan De hongerheldin https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2020/12/de-hongerheldin-amelie-nothomb...., maar wat gold voor dat laatste boek, dat ik besprak in december 2020, geldt ook voor Zwavelzuur: het leest als een trein. Reken daarbij het feit dat het boekje, uitgegeven bij Manteau/De bezige bij in 2006, amper 160 bladzijden in vrij grote druk telt en u begrijpt dat ik al na amper twee avonden aan een van de andere meegebrachte boeken toe was. Met enige spijt weliswaar, want behalve dat het vlot las, was het ook ongemeen boeiend.

Ik ben nauwelijks thuis in televisieprogramma’s – ik heb een toestel om af en toe een video op te kijken, maar geen abonnement, antenne of wat dan ook, en dat al meer dan een decennium –, maar weet uit de laatste jaren dat ik nog wel af en toe televisie keek en uiteraard van de verhalen van vrienden en collega’s (die het wel een beetje vreemd vinden dat je zonder televisie je dagen weet te vullen, maar toch graag over wat er op de kijkbuis is lullen) nog wél wat zogenaamde realityprogramma’s zijn, en over zo’n programma heeft Nothomb het in Zwavelzuur. Dixit de achterflap: “In de veertiende roman van Nothomb is een concentratiekamp de setting van een realityprogramma. De slachtoffers worden door de programmamakers van de straat geplukt, de kapo’s zorgvuldig geselecteerd op brutaliteit en meedogenloosheid”. Nu ja, concentratiekamp… Het is inderdaad niet de bedoeling dat wat er aan gevangenen ingaat er weer levend uitkomt, maar het is ook niet de bedoeling dat ze zo vlug mogelijk het hoekje om geholpen worden, want de kijkers moeten er ook nog wat aan hebben en de makers kunnen niet blijven slachtoffers van de straat plukken. Iedere dag worden er dus op een of andere manier mensen van tussen de onvrijwillige spelers gehaald (de kapo’s zijn vrijwilligers), maar intriges krijgen wel de kans zich te ontwikkelen, in het bijzonder die tussen de twee hoofdpersonages: “Zdena, een ‘lelijk’ meisje uit een lager milieu, heeft geen vrienden en krijgt in haar leven geen kansen; ze wordt als meest opvallende kapo door de camera’s op de voet gevolgd. Pannonique is een ‘engel’, een mooi meisje, welopgevoed, intelligent. Als gevangene wordt ze het mikpunt van de spot, de haat én de liefde van Zdena”. “Het publiek krijgt er niet genoeg van”, aldus nog steeds de auteur van de achterflap, en de lezer wil er, begeleid door de commentaar van Nothomb, die zorgt dat je ook te weten komt wat zich buiten het kamp afspeelt, eigenlijk wel uit, maar is ter gelijker tijd razend benieuwd hoe dit afloopt.

Niet met het naar huis stemmen van de kapo’s, voor alle duidelijkheid, en ook niet met een happy end voor alle gevangenen, maar het loopt nu ook weer niet precies af zoals dat ándere boek over een moordend realityprogramma dat ik decennia geleden las, maar nooit vergeten ben: The running man van Stephen King, die onder het pseudoniem Richard Bachman met dit verhaal, The Long Walk, Roadwork en Rage, in het Nederlands verzameld in de omnibus 4 x Stephen King, wat mij betreft zijn beste werk schreef. En… “de kijker” krijgt in het realityprogramma van Nothomb inspraak, niet alleen door zijn “kijkgedrag”, maar uiteindelijk ook door zogenaamde televoting:“‘(...)U bepaalt zelf wie mag blijven en wie niet’. Het woord ‘dood’ werd angstvallig vermeden”. Amélie Nothomb schrijft immers over, om nog een laatste keer de achterflap aan te halen, “de macabere spelletjes van deze hedendaagse kermis van vermaak” en doet dat, zoals eveneens aangegeven, “met haar gebruikelijke gruwelijke humor”, zij het dat die humor deze keer wel erg diep onder de oppervlakte zit. Wie zijn boek met deze zinnen begint, heeft niet de intentie er een grapje van te maken: “Op een gegeven moment was andermans leed hun niet meer genoeg. Ze wilden het ook op de televisie zien. Om het even wie kon opgepakt worden. De razzia’s werden om het even waar gehouden en ze namen iedereen mee, zonder uitzondering. Het was voldoende dat je een mens was.”

Da’s bittere maatschappijkritiek, net zoals Nothomb die héél gevat weergeeft op zoveel andere plaatsen in dit boekje, waarvan je aan het eind eigenlijk spijt hebt dat het al uit is. Over mensen die verblind worden door de camera: “Voortaan zou ze kunnen zeggen dat ze bij de televisie werkte. Als ongeschoolde had ze nu op haar twintigste haar eerste baan gevonden: eindelijk zou haar omgeving haar niet meer uitlachen”. En: “Zij veroordelen me tenminste niet. Het bewijs is dat ze me betalen. En goed ook. Één vergissing per zin: de bazen keken neer op Zdena. Ze betaalden haar met misprijzen. En ze werd slecht betaald”. Over de prioriteiten van programmamakers: “‘Waar het om gaat is dat we respect hebben voor de kijkers’” (niet voor de slachtoffers dus). Over de voorwendselen van wie aan de “goede” kant van het geweer terechtkomt: “‘Weet u, ik denk dat die mensen niet voor niets gevangenzitten. U kunt zeggen wat u wilt, maar ik geloof dat het geen toeval is als je bij de zwakkeren terechtkomt”. Over de mensen die alleen maar kijken (of doen wat de ‘experten’, de politici hen zeggen, zeg maar): “‘De politici zijn een emanatie van het publiek. Wat de organisatoren betreft, dat zijn hyena’s die alleen maar handig inspelen op ondeugden, dat wil zeggen op alles waar een markt voor bestaat die hun geld opbrengt. De kijkers zijn schuldig aan het creëren van een markt die deze mensen geld opbrengt.’ ‘Denkt u niet dat het de organisatoren zijn die een markt creëren, zoals reclamejongens een behoefte creëren?’ ‘Nee. De verantwoordelijkheid ligt uiteindelijk bij degene die er geen been in ziet om naar een schouwspel te kijken waar je zo gemakkelijk nee tegen kunt zeggen.’” En over de reusachtige hypocrisie van diezelfde kijkers én de commentatoren: “‘Jullie zijn allemaal weerzinwekkend. Hoe groter jullie verontwaardiging, hoe massaler jullie kijken.’ Die schandelijke paradox werd door alle media overgenomen en uitentreuren herhaald.”

Maar ook over waarom beulen en administraties mensen liefst zien als een dossier, als een nummer: “Het is niet voor niets dat mensen geen nummers maar namen hebben: de voornaam is de sleutel tot het individu. Het is de zachte klik van het slot waarmee we ons toegang verschaffen tot de ander. Het is de metalen klank die overgave mogelijk maakt. Het nummer is voor het kennen van de ander wat het identiteitsbewijs is voor het individu: niets”. Of: “‘Het merkwaardigste woord in deze zin’, schreef een journalist, ‘is “ik”. Dat meisje, dat voor onze verbijsterde ogen blootstaat aan de allerergste gruwel, aan ontmenselijking, vernederingen, extreem geweld, dat meisje dat we zullen zien sterven, dat ten dode opgeschreven is, heeft nog voldoende eigenwaarde om een zin te beginnen met een triomfantelijk “ik”, een bevestiging van haar eigen identiteit”. Een naam en een persóónlijk voornaamwoord, geen nummer, geen politiek correcte uitdrukking van wat dan als maakbaar beschouwd wordt (je geslacht) in een wereld waarin je verder vooral geacht wordt behalve een “burger” een product te wezen (wie kent de slogans niet waarin mensen beweren dat ze pakweg Adidas zijn?), het besef dat je een individu bent, dat is de enige waardigheid die je uiteindelijk over kan houden, ook en zeker tegen de door politici en allerlei ‘experten’ geclaimde “we” in.

Nothomb geeft trouwens ook blijk van het feit dat ze zich heeft ingelezen in de materie. Via de gevangenen verwijst ze naar Romain Gary, naar Tahar Djaout, maar ze kan niet nalaten bij die mensen ook nog uitleg te geven in voetnoten, wat nauwelijks past bij de stijl van het boek, maar op zich ook weer de lezer kan aanzetten tot verder lezen. Daar lijken ook goede redenen toe: Romain Gary - door Nothomb aangeduid als “Franse schrijver”, maar als Roman Kacew geboren in de Litouwse stad Vilnius (toen nog Russisch overigens) en pas op zijn elfde samen met zijn moeder vanuit Warschau naar Frankrijk geëmigreerd – was na Operatie Overlord (hij schreef trouwens mee aan het scenario van The Longest Day) Duits krijgsgevangene en had het in een van zijn werken over de manier waarop hij en zijn collega-gedetineerden omgingen met hoe ze “in meelijwekkende wilden, in zieke beesten veranderden”; Tahar Djaout was een Algerijnse journalist die in 1993 vermoord werd door het Front Islamique du Salut en van wie volgende uitspraak bekend is: “Als je spreekt, dan sterf je. Als je zwijgt, dan sterf je. Dus spreek en sterf.”

En toch… Toch kwam ik onderweg in dit boek iets tegen dat me een dwaling leek: “Het was vreselijk om te beseffen dat het slechtste wezen in deze hele affaire bij het kamp van de gedetineerden hoorde en niet bij dat van de schurken. Logisch was het wel, want de duivel is datgene wat tweedracht zaait. ZHF 911 oefende een verlammende invloed uit op hun kamp, dat zonder haar wellicht dat van de goeden zou zijn geweest, terwijl het door haar schuld hooguit een meelijwekkend, door interne twisten verscheurd zootje ongeregeld was.” Terwijl ik altijd van oordeel ben geweest dat net een gebrek aan verdeeldheid, een te hoge mate van eendracht, er voor zorgt dat mensen die door daartoe geplaatste personen (weerom: politici, ‘experten’) aangeduid worden als schadelijk voor “de maatschappij”, voor “we”, voor “de volksgezondheid”, uiteindelijk in gedwongen isolatie (al dan niet gegarandeerd via apps en testen), gevangenissen en ten slotte concentratiekampen terechtkomen. Die Reihen fest geschlossen is als frase nu eenmaal niet verdwááld in het Horst-Wessel-lied, maar integraal deel van elke ideologie die neigt naar de One Vision https://www.youtube.com/watch?v=-OGd4gplxQM waarover Queen het had en waarvan de tekst door Laibach in het cover-nummer Geburt einer Nation https://www.youtube.com/watch?v=ZZAD7W3M4zc in het Duits vertaald werd: “Ein Fleisch, ein Blut,/ ein wahrer Glaube./ Eine Rasse und ein Traum,/ ein starker Wille./ So reicht mir eure Hände,/ und gebt mir eure Herzen./ Ich warte./ Es gibt nur eine Richtung,/ eine Erde und ein Volk./ Ein Leitbild./ Nicht Neid, nicht Streit./ Nur die Begeisterung./ Die ganze Nacht/ feuren wir Einigung./ Ein Fleisch, ein Blut,/ ein wahrer Glaube./ Ein Ruf, ein Traum, ein starker Wille/ Gebt mir eine Nacht./ Gebt mir einen Traum./ Nichts als das:/ ein Mensch,/ ein Man,/ ein Gedanke,/ eine Nacht,/ ein-mal”.

Enfin, ik eindig met een meer technisch puntje van kritiek: één keer komen we in het decor terecht, in de aanvankelijke opzet van het boek. Kennelijk was er in dat opzet nog sprake van innerlijke dialogen, van niet uitgesproken ik-stukken, van gedachten kortom die rechtstrééks aan de lezer werden kond gedaan. Op pagina 130 krijgen we daarmee na een beschrijving van wat Zdena (“ze”) denkt en voorafgaand aan een volgend stuk beschrijving van wat Zdena (“ze”) denkt het denken zélf van Zdena: “Het ergste is nog dat ik ondanks dat nog steeds van haar hou. Het lijkt wel of ik haar nog aantrekkelijker ben gaan vinden. Sinds ze zo moeilijk doet over iets dat zo weinig moeite kost, verontwaardigd reageert alsof ik haar had gevraagd haar vader en haar moeder te verraden, ben ik dodelijk verliefd op haar.” Dát lezend, kan ik alleen maar blij wezen met de beschrijvende stijl die Nothomb uiteindelijk heeft gekozen, want dít zou beslist niet zo goed gewerkt hebben. In tegenstelling tot wat geldt voor het boek zoals het er nu ligt.

Topper!

Björn Roose ( )

Een realityprogramma dat zich afspeelt in een concentratiekamp waar gewelddadige leiders vrij spel hebben over het lot van honderden random gekozen slachtoffers. Centraal staat de relatie tussen één van de beulen, Zdena, en de gevangene Pannonique. Amélie Nothomb beschrijft in haar typische, zwart-komische stijl, de slechtste kantjes van de mens. Het verhaal doet een beetje denken aan de film “Das experiment”, over hoe extreme omstandigheden mensen aanzetten tot geweld, sadisme en meedogenloosheid. Maar ook hoe het zorgt voor edelmoedigheid, vriendschap en eergevoel tussen de gevangenen. ( )

twee meisjes die elkaars tegenpool zijn, hoe ze op elkaar reageren in de setting van een reality show. gruwelijk... ( )