Hermes, de Olympische god, laat ons het sterven van Adam volgen. Na een beroerte, heeft zijn vrouw besloten hem terug naar het oude huis te laten brengen om daar vredig te sterven. Petra zijn ziekelijke dochter is aanwezig, evenals Adam zijn zoon en diens bevallige vrouw Helen. De hond en het huishoudpersoneel vormen het kader.
Zeus heeft een oogje op Helen. De zogezegde vrijer van Petra komt als een aasgier op bezoek doch druipt af. En dan komt de vermomde God Pan op de proppen ….. ( )

'Je moet kiezen: werk of liefde'
John Banville over het nut van goden en andere romantiek
vrijdag 11 maart 2011, 05u00Auteur: Kathy Mathys DESTANDAARDDERLETTEREN
John Banville: 'De kunstenaar kan volgens mij geen goede vriend zijn, geen toegewijde familieman of -vrouw.' Patrick Post

© Patrick Post

Vorige 1 van 1Volgende In zijn eerste roman sinds hij voor De zee de Booker Prize kreeg, laat de Ierse schrijver John Banville de goden los op zijn personages. De onsterfelijken is een speels boek over leven en doodgaan.

'Net als Updike en Nabokov beschrijf ik de buitenkant van de dingen, het oppervlak. Nabokov zei altijd dat hij schilder had moeten worden. Als tiener heb ik dat geprobeerd, maar ik had er geen talent voor. We kijken alle drie naar de buitenkant en beschrijven die zo nauwgezet dat er diepgang ontstaat,' vertelt John Banville (1945), wanneer ik hem naar verwante schrijverszielen vraag. Aan de buitenkant zie ik een Armani-jasje, glanzende schoenen, een wijnrode sjaal en een bril waar hij overheen kijkt, telkens als ik hem een nieuwe vraag stel. Banville is ernstig, een heer, maar wel een met pretoogjes. Het is een glorieuze dag, vol zon, en we praten een uur over wat de schrijver 'het wonder van dit leven' noemt.

De onsterfelijken is Banvilles eerbetoon aan Heinrich von Kleist (1777-1811), een Duitse schrijver wiens werk hij bewondert: 'Kleist wou de Shakespeariaanse burleske versmelten met het Griekse drama, iets wat ik ook heb gedaan in dit boek. Pas toen ik klaar was met De onsterfelijken, merkte ik hoe erg het verschilt van mijn andere boeken. Het is speelser, grappiger.'

Hermes, boodschapper van de goden en gids naar de onderwereld, hangt rond in Arden, waar het gezin Godley verzameld is rond het bed van de stervende vader. Banville vond het spannend om te schrijven vanuit het standpunt van de goden: 'Wij schrijvers zien onszelf als kleine goden. Auteurs zeggen dikwijls dat de personages het stuur overnemen tijdens het schrijfproces. Dat is een fabeltje. In dit geval had ik de goden nodig om iets essentieels te zeggen over de mens. Op zich is dat niet nieuw, de Grieken creëerden de godenwereld ook om iets over de mens te vertellen. Goden zijn onsterfelijk, maar ze zijn net zo kleingeestig, jaloers en zwak als mensen.'

'Als adolescent las ik Keats, Rilke en Wordsworth, ik zwierf rond in hun wereld vol goden. Ik herinner me een wandeling met mijn hond. Ik was in de twintig en liep op een pad dat zich tussen de bomen slingerde. Het was een stille dag en plots stak er een felle wind op. Toen snapte ik het Griekse geloof in de goden. Het geruis van die bomen… Het was alsof er een godheid voorbijkwam. Het gevoel dat de wereld een wonderlijke plek is, heeft me daarna nooit meer losgelaten.'

'Volgens mij is de mens niet voorbestemd om op aarde te leven, ik denk dat onze aanwezigheid hier een vergissing is. Een gelukkige vergissing, dat wel. Ik word nog altijd overweldigd door de lucht. Hoe meer ik naar de wolken kijk, des te meer sta ik versteld. Daarover gaan mijn boeken, over die verbijstering. De mens heeft gruwelijke maar ook prachtige dingen gedaan. Voor elke Hitler zijn er twee Beethovens, denk ik. In mijn werk wil ik, boven alles, heel exact beschrijven hoe het is om te leven. Hoe smaakt het en hoe ruikt het?'

De oude Adam ligt op sterven en denkt na over wat er hem nog wacht na de dood. Is dat een vraag die u sterk bezighoudt?

'Ik ben met de dood bezig, maar hoop dat hij nog veraf is. De schaduw van de dood hangt over dit boek. Heidegger zei altijd dat je moet leven in het besef van de dood en hij had gelijk. Dit is een boek dat ik niet had kunnen schrijven toen ik veertig was. Ik moest eerst zestig worden. De fase waarin ik nu zit, is erg fascinerend. Ik maak me nauwelijks zorgen om de nakende dood. Dat dit alles kan eindigen, lijkt absurd. Dat het ik zomaar weggevaagd kan worden, vind ik bijna komisch. Het mooie van ouder worden, is dat er veel wegvalt: verlangens die je vroeger in de weg zaten, angsten, haat. Ik heb het gevoel dat ik het gewoel achter me heb gelaten. Wanneer je jong bent, is de dood iets mystieks, hij maakt geen deel uit van het leven. Op mijn leeftijd wordt de dood iets heel natuurlijks, hij verliest zijn metafysische trekjes. Ik hoop dat ik plots zal gaan. Ik wil liever geen aankondiging.'

Adam was een succesvol wiskundige, maar geen liefdevolle familieman. Hoe zit dat bij u?

'Adam heeft nooit echt van iemand gehouden, dat is zijn grote verlies. Dat herken ik bij mezelf, je moet een keuze maken tussen werk of liefde. Yeats zei al dat je moet kiezen tussen perfectie in het leven of in het werk. Hij had het trouwens mis: in geen van beide is de perfectie haalbaar, maar een van de twee krijgt de volle aandacht. De kunstenaar kan volgens mij geen goede vriend zijn, geen toegewijde familieman of -vrouw. Hij is een kannibaal en gebruikt alles wat hij in handen krijgt. Daarom lijden de naasten van de kunstenaar, ze zien hoe hun pijn wordt gebruikt. Begrijp me niet verkeerd, ik ga niet op zoek naar ongeluk, maar als er iets vreselijks gebeurt, zegt een deel van mij altijd “ik kan dit gebruiken,. Ik heb bijvoorbeeld over de dood van mijn moeder geschreven, zij het dan in groteske vorm. Toen ze stierf, toonden ze me namelijk het verkeerde lichaam in het mortuarium en dat element is in een roman geslopen.'

De goden betreuren hun onsterfelijkheid, ze menen dat enkel de sterfelijke mens waarlijk kan liefhebben. Klopt dit?

'De eindigheid maakt de liefde zoeter, ja. Liefde is een uitvinding van de mens, iets wat we hebben bedacht om het leven mooier te maken. Toen ik jong was en ruzie maakte met mijn liefjes, verweten zij mij dat ik enkel geïnteresseerd was in seks. Ik beaamde dat dan. Natuurlijk gaat het om seks, dat is de grote drijfveer. Alle kunst die we maken, de grandioze kathedralen die we bouwen: we doen het enkel vanuit die seksuele drijfveer. De romantiek heeft de mens er zelf bij gefantaseerd.'

De personages in 'De onsterfelijken' halen herinneringen op aan hun leven. Op welke manier komen uw herinneringen terecht in uw werk?

'Het is de verbeelding die de dingen leven inblaast, ik werk niet zozeer vanuit de herinnering. Ik maak graag de vergelijking met verliefdheid. Dolverliefden vinden hun geliefde uit. We weten dat de geliefde menselijk is en moet eten en slapen, net als elk van ons. Toch transformeren we de geliefde tot een godheid, voor even. Dat kan dankzij de verbeelding. Het is diezelfde kracht die mijn romans laat ontstaan. De verbeelding vervormt de realiteit. De kunstenaar is voortdurend verliefd, hij houdt niet op met de dingen te transformeren. Dat ik de verbeelding als de grote stuwende kracht zie, betekent niet dat ik geen herinneringen gebruik. De kindertijd die ik beschreef in De zee, is die van mij. De details in dat boek zijn autobiografisch en tegelijk heel universeel. Zelfs in Hongkong herkennen mensen zich in het kind uit De zee.'

Gebruikt u uw kindertijd ook in de thrillers die u schrijft onder het pseudoniem Benjamin Black?

'Ik groeide op in een dorpje ten zuiden van Dublin in de jaren 1950. De details uit mijn leven toen gebruik ik in de Benjamin Black-boeken. Het was een bekrompen tijd, heel kleingeestig. Toch neem ik de personages uit de Black-boeken serieus, ik betuttel hen niet. Vanuit hun standpunt is Dublin geen achterlijke plek.'

Waarin verschillen de romans van John Banville van die van Benjamin Black?

'Het grootste verschil zit hem in het perspectief. De Black-boeken zijn geschreven in de derde persoon, de Banville-boeken in de eerste, van binnenuit dus. In de Black-boeken laat ik de personages dingen doen, ik laat ze praten. In de Banville-boeken gaat het om de innerlijke gedachten, de gevoelens. Toch maak ik geen onderscheid tussen “literaire fictie, en “genrefictie,, die labels zeggen me niks. Voor mij zijn er enkel goed en slecht geschreven teksten. Ik wissel de Banville- en de Black-boeken af. Als John Banville schrijf ik drie tot vijf jaar aan een boek. Tijdens de late lente en in de zomer schakel ik over op Black en in die paar maanden rond ik een Black-boek af. Ik ben met de Black-boeken begonnen toen De zee af was, vijf of zes jaar geleden. Ik las in die tijd nogal wat Simenon en was onder de indruk van zijn werk. Zo ben ik erin gerold. Achteraf bekeken denk ik dat Banville toe was aan rust, aan verandering. In het begin dacht ik dat het een eenmalig avontuur was, maar die fase ben ik al lang voorbij. Black valt niet meer te stoppen, ik heb weer twee nieuwe boeken klaar. Ik ervaar dat dubbele schrijverschap niet als schizofreen. Vroeger, toen ik overdag fictie schreef en 's avonds als journalist op een redactie werkte, had ik wel een dubbelleven.'

Verrast u uzelf nog vaak?

'Ik verras mezelf al schrijvend nu meer dan vroeger. Ik laat de teugels los, laat dingen gebeuren. Achteraf begrijp ik soms niet wat ik geschreven heb. Op stilistisch en talig vlak ben ik dan weer meer gecontroleerd dan vroeger. Ik gebruik minder metaforen. Als je preciezer schrijft, moet je minder een beroep doen op “als,. Er is wel een grens aan de mate waarin ik mezelf verras. Als ik eerlijk ben, moet ik toegeven dat al mijn personages versies zijn van mezelf, ook de vrouwelijke. Meer nog, de vrouwen in mijn boeken lijken meer op mij dan de mannen.'

Een beetje een raar verhaal, wel leuk gedaan met steeds vanuit de verteller, de Griekse God Hermes en de hedendaagse personen uit dit familiedrama. Zeus komt er als schuinsmarcheerder wel erg leuk uit. ( )

Opvallende openingszin: "Of the things that we fashioned for them that they might be comforted, dawn is the one that works." Raadselachtig, want wie zijn "we" die de dageraad hebben gemaakt en wie zijn "they" voor wie de dageraad werd gemaakt? In de tweede zin wordt het al wat duidelijker: "When darkness sifts from the air like fine soft soot and light spreads slowly out of the east all but the most wretched of humankind rally." Aha! "They" dat zijn wij, de mensen! En "we" blijken de goden te zijn, de Griekse goden nog wel, want hier spreekt niemand minder dan Hermes, zoon van Zeus, boodschapper van de goden, beschermer van reizigers en schutspatroon van dieven en oplichters. Hermes is net als de rest van het gezin Godley in het oude Ierse landhuis in afwachting van de dood van Adam senior, de briljante wiskundige, die na een zware beroerte in coma is geraakt en roerloos (maar niet gedachteloos) in zijn vroegere werkkamer op de bovenste verdieping ligt.

Dit zou een afgezaagdfamiliedrama kunnen zijn over het zoveelste dysfunctionele gezin, maar met de Griekse goden erbij wordt het toch wat anders, want Zeus (in zijn lachwekkende gouden sandalen) is stiekem de mooie schoondochter aan het verleiden en een tijdje later duikt Pan op in de vermomming van een dik zwetend mannetje genaamd Benny, die beweert het onderzoeksmaatje van Adam te zijn. En er is meer ongewoons. De postbode komt te pony, de evolutietheorie staat op naam van Alfred Russell Wallace, het modernste type trein loopt op stoom en auto's rijden op zout water. Met dat laatste heeft de stervende Adam alles te maken. Deze briljante wiskundige heeft een formule ontdekt waarmee de oneindige waarden die ontstaan bij bijvoorbeeld berekeningen van de oerknal ineens zinvol zijn en waardoor koude fusie mogelijk is geworden. Het lijkt er dus op alsof we hier in een soort parallel universum zijn, waarin sommige dingen net ietsje anders zijn dan in het onze.

Waarom heeft Banville dit gedaan - afgezien van het feit dat het amusant is en de lezer wat heeft om uit te vogelen? Dat wordt niet manifest duidelijk uit het boek (hoewel er wel over te speculeren valt), zoals daarin wel veel meer vragen gesteld worden die onbeantwoord blijven. Is het daarom een frustrerend boek? In het geheel niet. Het is een speels en stimulerend intellectueel verhaal over het mysterie van het leven, over sterfelijkheid, liefde, wetenschap. Hermes' invalshoek is weer eens wat anders:

We offer you no salvation of the soul, but no damnation, either; no afterlife in which to be bored for all eternity; no parousia, no day of reckoning and divine retribution, no kingdom of heaven on earth; nothing, in fact, except stories, comforting or at least comfortingly reasonable accounts of how and why things are as they are and by what means they may be maintained or even on occasion, rare occasion, altered. [...] Above all, we would have you acknowledge and accept that the nature of your lives is tragic, not because life is cruel or sad - what are sadness and cruelty to us? - but because it is as it is and Fate is unavoidable, and above all, because you will die and be as though you had never been. That is the difference between us and your mealymouthed Saviour, so-called - we do not pretend to be benign, but are playful only, and endlessly diverted by the spectacle of your heart-searchings and travails of the spirit. (p. 91-92)

Onsterfelijkheid is helemaal niet zo begerenswaardig als het lijkt, zo maakt Hermes ons duidelijk, want het wordt op den duur doodsaai. En geeft het tragische vooruitzicht van de dood niet juist oneindig veel extra waarde aan onze korte levens?

Het vertelpersectief is soms plagerig onduidelijk. Meestal is de ik-figuur Hermes, maar soms is het ook Adam in zijn coma die terugkijkt op zijn leven en zich afvraagt of hij het niet anders had moeten doen, niet alleen op privégebied maar ook in zijn werk. Zijn wetenschappelijke ontdekking van de oneindigheden heeft de mens alleen maar alle nieuwsgierigheid doen verliezen en lethargisch gemaakt:

The hitherto unimagined realm that I revealed beyond the infinities was a new world for which no bristling caravels would set sail. We hung back from it, exhausted in advance by the mere fact of its being there. It was, in a word, too much for us. This is what we discovered to our chagrin and shame: that we had enough, more than enough, already, in the bewildering diversities of our old and overabundant world. (p. 217)

Dit inventieve, originele gezinsdrama zit zo boordevol interessante gedachten en fantastisch geschreven passages dat ik nu al van plan ben om het over een paar jaar te herlezen. Banvilles vorige roman, het Booker Prize winnende The Sea, viel me nogal tegen, maar in The Infinities is hij weer in topvorm.

http://annavangelderen.blogspot.com, ( )