Ik ga het maar bekennen: ik ben een geboren optimist, voor mij is het glas altijd halfvol en daarenboven ben ik – van nature of door mijn opvoeding – ook erg activistisch en voluntaristisch ingesteld Ik. Je zult me dus zelden of nooit betrappen op een melancholische bui of een fatalistische ingesteldheid. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat ik me wel herken in een boekje dat als essentiële boodschap heeft: blijf niet bij de pakken zitten, neem je leven in handen, overkom negatieve situaties door je blik naar de toekomst te richten en al wat je doet zelf zin te geven. En dat is wat Victor Frankl tot in den treure bepleit. Hij heeft er zelfs een hele psychologische aanpak voor uitgewerkt, door hem “logotherapie” genoemd.
Om de werking van zijn therapie te illustreren grijpt Frankl terug naar de ergst mogelijke ervaring die mensen in de geschiedenis hebben moeten ondergaan: de holocaust. En Frankl weet waar hij het over heeft: hij zat zelf in 4 concentratie- en/of vernietigingskampen. Het eerste deel van dit boekje geeft weer wat hij meegemaakt heeft en hoe hij het wonderwel heeft overleefd. Daar was een behoorlijke portie geluk mee gemoeid, maar volgens hem ook de ingesteldheid om betekenis te geven aan zijn leven, en in zijn concrete situatie, aan het onnoemelijke, beestachtige lijden dat hij en samen met hem vele anderen, hebben moeten ondergaan.
Als psycholoog zat hij al voor de oorlog op dat spoor: de enorme impact die de mentale ingesteldheid van een mens heeft zowel op diens psychische als fysieke gezondheid. En in de kampen heeft hij die inzichten proberen toe te passen. Nadien heeft hij zijn logotherapie dan uitgewerkt, vanuit Wenen (te midden van collega’s die mee hadden gecollaboreerd met het naziregime of de durf niet hadden gehad zich ertegen te verzetten), en vanaf de Amerikaanse vertaling van zijn werk (eind jaren 1950) ook vanuit de Verenigde Staten. Het hoeft geen betoog dat dit boekje enorm succes kende, en nog altijd druk gelezen wordt in culturen die erg op de toekomst gericht zijn.
Persoonlijk herken ik in Frankl veel van wat ook in het na-oorlogse existentialisme aan bod kwam: de verantwoordelijkheid van elk individu voor zijn eigen geluk. Al moet daarbij gezegd worden dat Frankl zich altijd uitdrukkelijk gedistantieerd heeft van de existentialistische filosofie die eerder vertrekt van een nihilistische basis of op zijn minst de vaststelling van de absurditeit van het leven. Ook kenmerkend voor zijn boodschap is zijn afstand van reductionistische en anti-humanistische stromingen, waarbij hij ook andere stromingen in de psychiatrie rekent zoals die van Freud of Adler, al is hij in dit boekje voor beide heren erg voorkomend.
Concreet, wat dit boek betreft: het concentratiekamp-verhaal in het eerste deel blijft, ook nadat je al ettelijke van dergelijke getuigenissen hebt doorworsteld, nog altijd pakkend; maar het tweede deel, waarin hij aangeeft wat zijn logotherapie eigenlijk is, stelde me toch wat teleur. Behalve het globale principe (kijk naar de toekomst, geef zelf zin aan je leven) werkt Frankl amper uit waar zijn therapie precies uit bestaat. Hij geeft enkele aanzetten (zoals het principe van de paradoxale intentie), maar je hebt niet de indruk dat er een systematische aanpak achter zit. Ook de nogal chaotische opbouw van zijn betoog en het gebruik van nogal wat technisch jargon, doet wel wat af aan de waarde van dit boekje. ( )

Eigenlijk wil ik al vele jaren niet meer lezen over ervaringen in concentratiekampen. Na het lezen van Is dit een Mens geschreven door Primo Levi had ik het idee niet beter meer over dit onderwerp geïnformeerd te kunnen worden. In die tijd had ik ook uit De Zin van het Bestaan van Viktor E. Frankl het gedeelte met zijn kampervaringen gelezen. Ik kon het destijds niet meer opbrengen om ook nog het gedeelte over de logotherapie te lezen, de therapie die hij heeft helpen ontwikkelen.

Zo heeft het boek jaren op mijn plankje met ongelezen boeken gestaan want een half gelezen boek beschouw ik ook als een ongelezen boek. Telkens staarde het me aan dat het echt wel helemaal een keer gelezen wilde worden. En het was dat ik weer aan Primo Levi herinnerd werd door een andere boekenblogger (http://foxxblok.blogspot.com/) dat dit boek van Viktor E. Frankl mij niet meer met rust liet. Ik heb het in twee dagen uitgelezen.

De eerste dag de kampervaringen. Tot bijna mijn ontsteltenis wist ik bijna alles nog wat hierover beschreven stond. Over het algemeen heb ik een bijzonder slecht geheugen voor boeken en dergelijken. Maar deze ervaringen lijken er bij mij wel ingeëtst te zijn. Er zijn verschillende ontzettingen. Aan de ene kant het bijna onwaarschijnlijke dat mensen andere mensen op deze manier hebben behandeld maar aan de andere kant ook het onbegrijpelijke dat mensen die zo beestachtig behandeld zijn nog wilden leven. Dat is wat het bij mij oproept.

De tweede dag heb ik over de logotherapie gelezen. De therapie die er vanuit gaat dat onze frustraties komen doordat we niet weten wat de zin van het leven is. Zelf heb ik het idee dat ik in mijn bestaan steeds nihilistischer word en herken ik die frustratie van het niet snappen wat we allemachtig toch hier op aarde doen. In dit boek wordt uitgelegd dat we allemaal een ander doel hebben in ons leven. Een opmerking die ik eerst als dooddoener beschouwde maar gaandeweg toch wel meer in ga zien en ook voel dat doelloosheid de grond is voor frustratie.

Het prettige van het gehele boek is de schrijfstijl. Nergens wordt Viktor E. Frankl moralistisch, nergens veroordeeldt hij ook maar een enkel mens. Ook is het geen droge opsomming van zijn ervaringen of gevoelloze theoretisch therapeutisch geleuter. De toon is die van een integer mens, iemand van vlees en bloed, iemand die we zelf hadden kunnen zijn. Dit maakt alles wat er gezegd wordt totaal geloofwaardig en is mijn cynische brein ontwapend. ( )