Al vrij snel in De Geheugenpolitie van Yoko Ogawa had ik me een oordeel gevormd: een eendimensionale roman waarin 1 enkel concept tot in de raarste uithoeken gevolgd wordt. Alhoewel ik de poging waardeerde, vroeg ik me af waarom het concept zich niet beperkte tot een mooi afgerond verhaal van pakweg 80 pagina's. Gaandeweg wist ze me echter te overtuigen dat haar strakke regie waarin inderdaad geen enkele ruimte was voor iets anders dan dit ene concept, toch de ruimte verdiende.
Het concept op zich is dystopisch: men neme een eiland waarop de onzichtbare machthebbers dingen kunnen laten verdwijnen. Op een dag verdwijnen de rozenblaadjes, op een andere dag de boeken, de vogels, en zo gaat het maar door. Het verdwijnen is totalitair: iedereen vernietigt de eigen boeken, vogels, rozen en wie daar niet aan mee werkt, wordt opgehaald door de geheimzinnige geheugenpolitie. Niet alleen fysiek verdwijnen de dingen, ze verdwijnen ook uit het geheugen. Men weet niet meer wat men mist. Eventuele gevoelens, smaak, herinneringen - foetsie, weg, verdwenen. Althans bij de meesten. Wat ervoor in de plaats komt: een soort witte sneeuw, een ruis. En daarmee gaat het concept uiteindelijk over veel meer dan een totalitaire machtsstaat. Of over de cancel-cultuur. Het gaat plots ook, zonder er een woord vuil aan te maken, over Alzheimer, over oud worden en vergeten. Als eenmaal alles vergeten is, zijn de mensen die niet kunnen vergeten, plots weer vrij om te gaan en staan waar ze willen.
Is daarmee het hele boek gered? Daarvoor blijft mijn kritiek overeind dat het een wel erg eendimensionaal verhaal is, waarin geen plaats is voor mooie zinnen of filosofische overwegingen. Als experiment is het echter wat mij betreft geslaagd. Ze maakt het verlies van het geheugen op een pijnlijke en verrassende manier tastbaar.

Stel je voor dat op een dag de rozen verdwijnen. Niet omdat het winter wordt. Ze bestaan simpelweg niet meer. Je weet zelfs niet meer wat een roos was. Als iemand je het woord “roos” zegt, of je een overgebleven exemplaar zou laten zien, doet het je niks. Het roept geen enkele herinnering of emotie op. “Roos” is een hol begrip voor je.

Zo begint het, op het naamloze eiland waar het verhaal van Ogawa zich afspeelt. Dingen verdwijnen. Kleine, relatief onbelangrijke dingen, zoals belletjes en linten, maar ook grote, zoals veerboten, en mooie, zoals vogels en boeken. Op een ochtend zijn ze zomaar betekenisloos geworden. De mensen voelen zich genoodzaakt de overgebleven exemplaren te vernietigen. Wie dat niet doet, loopt het gevaar opgepakt te worden door de geheugenpolitie. Zo wordt de wereld telkens een beetje minder mooi, telkens een beetje kleiner.

Een vreemde dystopische setting, die veel vragen oproept over het hoe en waarom van deze situatie. Voor wie werkt de geheugenpolitie eigenlijk, en waarom moeten de mensen zoveel dingen vergeten? Daarover kan je aannames doen, maar wie duidelijke antwoorden op deze vragen verwacht komt bedrogen uit. Dit boek heeft geen duidelijk plot of een ontknoping, zoals bijvoorbeeld 1984, of Fahrenheit 451 dat wel hebben. Eerder is het een poëtisch geschreven en wat wonderlijk verhaal over verlies.

De vertelster van het verhaal, een jonge romanschrijfster, is ook geen typische heldin. Zij is niet iemand die zich verzet tegen het verlies, en ook niet iemand die zich de dingen juist nog wél herinnert. De vertelster verliest juist ook langzaam haar grip op de wereld. Een wereld die steeds benauwder en saaier aanvoelt. Dat het weer steeds slechter wordt helpt daarbij ook niet echt.

Een klein beetje heldhaftig is zij wel, want zij helpt haar redacteur, R. Deze man kan de dingen niet vergeten, en loopt daarom gevaar afgevoerd te worden door de geheugenpolitie. De schrijfster verstopt hem in een geheime kamer in haar huis en poogt, samen met hem, haar herinneringen terug te krijgen. Dat dat niet lukt maakt het verhaal melancholiek en verdrietig.

De Geheugenpolitie is een verhaal waarover je als lezer nog lang kan nadenken, omdat het een soort parabel is die je op verschillende manieren kan invullen. Gaat het over hoe wij als mensheid tradities, voorwerpen, maar ook hele volkeren en diersoorten verliezen? Of gaat het over dictaturen, waar het verboden is om over bepaalde onderwerpen te praten, en waar gebeurtenissen uit de geschiedenis worden gewist? Of gaat het over hoe wij met het ouder worden steeds meer dingen vergeten, bij Alzheimerpatiënten zelfs in zo extreme mate dat zij zichzelf verliezen? Het is denk ik de kracht van Ogawa dat zij deze vraag niet beantwoordt, maar het aan de lezer laat om betekenis te geven aan het verhaal.

Ik vond het boek prachtig geschreven. Het is poëtisch en heeft een sprookjesachtige, verstilde sfeer. Toch zou ik het niet aan iedereen aanraden. De lezer die een duidelijk begin en einde aan een boek verwacht, en hoopt aan het einde te begrijpen wat er nu precies gebeurd is zou ik aanraden dit boek te laten liggen. ( )