Marilyn French (1929–2009)

Allereerst: ik ben een man. In dit boek staan geregeld uitlatingen die erg “man-onvriendelijk” overkomen en een enkele keer wordt er ronduit denigrerend en zelfs lacherig gedaan over “mijn”soort. Dat is slikken. Dan denk je al vlug, “o jee, dit is één van die rabiate mannenhaatsters, die maar één oplossing ziet voor de problemen in de wereld: alle mannen uitroeien of op zijn minst de mannelijke dominantie vervangen door een vrouwelijke”.
Maar dit is niet fair tegenover French. Als ik eerlijk ben, dan moet ik toegeven dat veel, zo niet alle onfraaie dingen die ze over het optreden van mannen in de geschiedenis, en vooral hun houding tegenover vrouwen, zegt, eigenlijk grotendeels waar is. Voor het grootste deel van de menselijke geschiedenis zijn vrouwen in de verdomhoek gezet, geknecht, tot slaaf gemaakt, zowel met brutaal geweld (het hoofdstuk over genitale verminking is gruwelijke lectuur), structurele onderdrukking als culturele dominantie. French laat daarbij trouwens ook de rol van de vrouwen zelf niet onvermeld: in het beste geval schikten ze zich in hun tweederangsrol, in het slechtste werkten ze actief mee aan de legitimatie ervan. Pas vrij recent (de laatste 150 jaar zeg maar) is er verandering in die situatie gekomen, maar de strijd is nog lang niet gestreden (al is er natuurlijk wel de vraag naar de finaliteit, “wanneer zal de strijd gestreden zijn?”, maar daarover verder meer).
Haar lijvige werk is een poging om de meestal weggegomde onderdrukking van de andere helft van de mensheid nadrukkelijk in beeld te brengen, in een overzicht van de hele wereldgeschiedenis. Voorwaar een ambitieus project en een bijna onmenselijke taak voor 1 auteur. Gelukkig heeft French een groot team van medewerk(st)ers ingezet om deze krachttoer te realiseren. En de poging is zeker verdienstelijk te noemen, al is het maar als pionierswerk. Ik heb het internet zitten afzoeken of er sinds de publicatie van dit werk, in 1995, nog andere onderzoekers een gelijkaardige poging hebben gedaan, maar blijf voorlopig op mijn honger zitten (iemand een tip?).
Verdienstelijk dus, maar dat neemt niet weg dat je er toch een aantal bedenkingen bij kunt formuleren. De centrale these van French is dat de menselijke samenleving in de prehistorie en bij de vroegste beschavingen eerder harmonieus en egalitair was ingericht; daar is volgens haar in de tweede helft van het tweede millennium voor Christus verandering in gekomen door de instelling van het patriarchaat, de mannelijke dominantie, die zich vrij snel over alle domeinen van het menselijk leven heeft verspreid en ook geografisch snel de hele wereld heeft ingepalmd. French heeft behoorlijk wat kritiek gekregen op die these van de patriarchale machtsgreep, en terecht. Het is een variante op de klassieke “nobele wilde”-mythe die alleen maar door een selectieve lezing van de voorhanden bronnen gestaafd kan worden. French gaat zelfs nog een stapje verder en probeert die mannelijke dominantie te verklaren met een nogal vergezochte “psychologische substitutie-theorie”: omdat mannen jaloers zijn op het moederschap en de nauwere band die vrouwen daardoor hebben met het leven en de natuur, hebben ze het eigendomsrecht over de voortplanting en seksualiteit naar zich toe getrokken, en daar is al het andere uit voortgevloeid. Ik heb een afkeer van dergelijke simplistische redeneringen, maar je kan er niet naast kijken dat de mannelijke dominantie universeel is, en dus moeten er zeer basale verklaringen voor te vinden zijn.
Waar ik haar ook niet volg is in haar absolute gelijkstelling van patriarchaat met fenomenen als hiërarchie en verdrukking: ze stelt het voor alsof pas met het aantreden van de mannelijke dominantie ongelijkheid en verdrukking in de wereld geïntroduceerd zijn, en als tegenhanger, dat het feminisme fundamenteel anti-hiërarchisch is. Dit lijkt me wel zeer utopisch en een ontkenning van het gegeven dat machtspatronen in alle domeinen van het leven aanwezig zijn, los van de genderkwestie.
Er zijn uiteraard nog tal van andere punten van kritiek te geven op dit boek. French doet een aardige poging om een universele geschiedenis te schrijven, door ook aandacht te besteden aan de situatie van vrouwen in bijvoorbeeld India, China, Japan… Maar die hoofdstukken zijn er echt aangeplakt, en het eurocentrisme, of de westerse focus blijft overheersen. En dan is er uiteraard ook wat aan te merken op de globale structuur van het boek, met proportioneel veel meer aandacht voor de laatste 200 jaar. Akkoord, de grote veranderingen vinden dan plaats, maar vooral de laatste 50 jaar gaat French van een historische behandeling over op een politiek-sociologische en is het beeld heel diffuus.
Een verdienstelijke pioniersstudie dus, met toch ook een aantal zwakheden.… (meer)