Francis Fukuyama

Het klassieke liberalisme verkeert in een staat van crisis. Dat dit systeem, dat is gebaseerd op fundamentele beginselen van gelijkheid en de rechtsstaat en dat de rechten van individuen om hun eigen vormen van geluk na te streven benadrukt, niet altijd zijn eigen idealen waarmaakte, is geen geheim. In het Westen werd aan veel mensen gelijkheid voor de wet ontzegd. Wie meetelde als volwaardig mens met universele rechten werd eeuwenlang betwist, en pas recent is deze omissie gerepareerd.

De principes van het liberalisme zijn de afgelopen decennia door zowel rechts als links tot uitersten gedreven: neoliberalen maakten een cultus van economische vrijheid, terwijl progressieven zich richtten op identiteit boven universaliteit. Het resultaat, stelt Fukuyama, is toenemende polarisatie en een toenemend gevaar voor onze democratie. In dit heldere verslag van de huidige politieke onvrede biedt Fukuyama een essentiële verdediging van een liberalisme voor de eenentwintigste eeuw.… (meer)

De auteur begint bij het dominante economische denken dat de mens vooral ziet als een redelijk wezen, dat keuzes maakt in zijn eigen belang. Maar dit beeld is te beperkend en te eenzijdig. Fukuyama gaat terug tot Socrates om het begrip thymos te introduceren als deel van de psyche. Hij vertaalt het als karakter, in die thymos schuilt ook de hunkering naar erkenning van de waardigheid. Ressentiment is juist de wrok om het gebrek aan erkenning. Fukuyama noemt thymos de zetel van de huidige identiteitspolitiek. Want niet alleen individuen streven naar erkenning, maar ook groepen. Die groepen kunnen worden gevormd rond etnie, natie, taal, godsdienst. Maar evenzeer vragen subgroepen die gemarginaliseerd zijn of werden om erkenning: vrouwen, zwarten, immigranten, de LGTB-gemeenschap. Terwijl het begrip identiteitspolitiek vaak wordt geassocieerd met de politieke rechterzijde, is het veeleer links dat begaan is met de identiteit van dergelijk subgroepen in de samenleving.
Fukuyama richt zijn blik vooreerst op de filosofische wortels van identiteit en op de historische evolutie: sinds de Franse Revolutie zijn mensen geen onderdanen meer maar burgers, de ontwikkeling van de liberale democratie leidde naar een erkenning van de waardigheid van alle burgers in een land. Maar sinds die Franse Revolutie was er in de negentiende eeuw volgens Fukuyama een ontwikkeling in twee verschillende vormen van identiteitspolitiek: enerzijds de stroming die erkenning van de waardigheid van individuen eist (in een liberale democratie), anderzijds de erkenning van de waardigheid van bevolkingsgroepen. De verbinding van het individu aan een sociale groep vormt de basis voor het nationalisme. Maar die verbinding kan er ook zijn op basis van religie, zoals bij het islamisme. "Het zijn allebei uitingen van een verborgen of onderdrukte groepsidentiteit die publieke erkenning nastreeft", schrijft Fukuyama in dit verband.
De auteur gaat ook dieper in op hedendaagse kwesties in verband met identiteitspolitiek. Zo schrijft hij uitgebreid over de huidige linkse identiteitspolitiek die gericht is op subgroepen. Hij ziet een evolutie: waar vroeger gemarginaliseerde groepen vroegen om erkenning als gelijke, begonnen ze de voorbije decennia veel meer op te komen voor een aparte identiteit voor de leden van de groep en voor erkenning van het specifieke anders-zijn. De subjectieve beleving komt hier centraal te staan. Uiteindelijk leidt dat tot exclusiviteit zoals in: alleen zwarten begrijpen de ervaring van het zwart-zijn, zogenaamde 'witte' mensen worden uitgesloten uit de beleving. Ook in het multiculturalisme vinden we de linkse identiteitspolitiek terug. Ter linkerzijde groeit de idee van een cultureel pluralisme dat gericht is op het doorbreken van de hegemonie van de westerse cultuur en waarden. Deze linkse identiteitspolitiek gaat samen met een politieke correctheid waartegen de rechterzijde dan weer sterk in verzet is gekomen. Waarna de auteur dieper ingaat op de gevaarlijke tendensen in de rechtse identiteitspolitiek (ondermeer wanneer die zich rond ras groepeert). Hij ziet in de verenging van zowel de linkse als de rechtse identiteitsbeleving "een bedreiging voor de mogelijkheid tot communicatie en collectieve actie". Hij is ervan overtuigd dat nationalismen niet exclusief hoeven te zijn, maar dat "nationale identiteiten kunnen opgebouwd worden rond liberale en democratische politieke waarden".
Het boek van Fukuyama is heel veelzijdig en behelst meer thema's dan in deze bespreking aan bod kunnen komen. Hij bespreekt grondig de filosofische en historische wortels van de identiteitskwestie en gaat dieper in op hedendaagse kwesties zoals multiculturalisme en diversiteit versus de rechtse identiteitsbeleving. Ook geografisch is dit boek heel verscheiden: hij schrijft evenzeer over de Verenigde Staten en over de EU en individuele Europese landen, als over de Arabische Lente en het Rusland van Poetin. De auteur heeft het in dit boek over een hele waaier van kwesties die verband houden met identiteitspolitiek en doet dat met een grondigheid en een diepgang die weinigen hem zullen nadoen.… (meer)

Het is tijd voor een nieuwe geschiedenis van onze democratie. Francis Fukuyama is als geen ander geschikt om deze geschiedenis op te tekenen: hij schrijft en spreekt er al tientallen jaren over. In dit boek vertelt hij hoe maatschappijen de overgang maakten van een organisatie die gebaseerd was op familie- en stamverbanden naar een meer objectieve vorm van organisatie, gebaseerd op de politieke verhoudingen die we ook nu nog hanteren. De vormen die in de antieke cultuur zijn ontstaan, zijn nog steeds te herkennen in de manier waarop onze maatschappij is georganiseerd, en veel problemen waarmee ontwikkelingslanden en mislukte staten nu te maken hebben nepotisme, corruptie, chaos kunnen verklaard worden uit het feit dat ze de stap naar een moderne organisatievorm nooit hebben gemaakt. In deze omvattende geschiedenis gebruikt Fukuyama niet alleen inzichten uit de politiek, maar ook uit de economie, de antropologie en de sociologie.… (meer)

Ten eerste laat de Nederlandse vertaling te wensen over. Het hele boek staat vol aanduidingen voor voetnoten, maar voetnoten zelf vind je nergens terug in het boek. Ergerlijk is bovendien de obsessie van de vertaler voor het woord 'domweg' dat er ettelijke keren in voorkomt. Anderzijds geeft de vertaler de indruk niet goed te weten dat in het Amerikaans een archeoloog een antropoloog wordt genoemd. Vandaar waarschijnlijk eigenaardige vertalingen als paleoantropoloog en paleoarcheoloog.

Nu het boek zelf heeft wel enige informatieve waarde. Een eerste opmerking -dat kan je nagaan in het tweede deel waar wel voetnoten en een bibliografie in staan- is dat het toch bedenkelijk is dat een professor Internationale Politieke Economie uitsluitend bronnen geschreven in de eigen taal gebruikt. Een tweede opmerking, hoe verder je het boek doorneemt hoe meer je de indruk krijgt dat hier het christendom onterecht wordt opgehemeld. Het geeft de indruk van verdoken bekeringsijver. Inderdaad mogelijk -zie wikipedia- want zijn vader was een predikant van de Congregational Church en onderwees religieuze studies. Typisch nieuwe bekeerlingenijver.… (meer)