R. W. Southern (1) (1912–2001)

The concept of an ordered human society, both religious and secular, as an expression of a divinely ordered universe was central to medieval thought. In the West the political and religious community were inextricably bound together, and because the Church was so intimately involved with the world, any history of it must take into account the development of medieval society.
Professor Southern's book covers the period from the eighth to the sixteenth century. After sketching the main features of each medieval age, he deals in greater detail with the Papacy, the relations between Rome and her rival Constantinople, the bishops and archbishops, and the various religious orders, providing in all a superb history of the period.… (meer)

The Making of the Middle Ages, door R.W. Southern

The Making of the Middle Ages is een boek uit 1953, geschreven door Richard Southern, een historicus die verbonden was aan de universiteit van Oxford. Volgens Wikipedia is hij in 2004 overleden.

Ik heb een heruitgave uit 1992 gelezen: softcover met enkele mooie zwart-wit illustraties.

In het boek bestudeert Southern de vorming van wat hij West-Europa noemt in de periode tussen 950 tot 1250 na Christus. De stabilisering van de grenzen na de vele invasies door Saracenen, Noormannen en Hongaarse steppevolkeren, het vinden van een nieuwe politieke orde in de chaos ontstaan na het uiteenvallen van het Karolingische rijk en de economische opgang van het westen. Hij doet dat in iets meer dan 250 bladzijdes, onderverdeeld in vijf hoofdstukken.

Het boek is geen narratieve geschiedenis en biedt derhalve geen overzicht van de daden van grote mannen en vrouwen, veldslagen, kruistochten en andere calamiteiten. De onderverdeling is veeleer thematisch, hoewel ieder hoofdstuk in de bespreking van dit thema zich wel in een zekere chronologische orde ontvouwt. Het zwaartepunt van het boek ligt bij de zogenaamde ideeën- en cultuurgeschiedenis. Ondanks dat is het verre van abstract of theoretisch. Southern zoemt geregeld in op interessante personen en gebieden, citeert veelvuldig uit middeleeuwse bronnen (waarbij opvalt hoe leesbaar deze zijn) en doorspekt zijn vertoog met pakkende anekdotes. Om een voorbeeld te geven: het verhaal van Liudprand, een Italiaanse alleskunner (koopman, diplomaat, bischop), levend in de tiende eeuw, die na een missie in Constantinopel in aanraking komt met de plaatselijke douane-beamten. Door hun interventie ziet hij een poging om zijde naar buiten te smokkelen jammerlijk mislukken. Liudprand schrijft later een brief aan Otto I, keizer van het Heilig Roomse Rijk, waarin hij fel van leer trekt tegen de Grieken (leugenaars, eununchen en luilakken), wat Southern laconiek doet opmerken: ‘of course anyone might write like this after a brush with the customs officers’.

Wat me meteen brengt bij één van de sterke punten van dit boek: het feit dat Southern een uitstekend schrijver is die weet hoe hij zijn lezer moet vermaken en bij de les houden. Zijn stijl is helder en aangenaam en hij formuleert zijn argumenten en conclusies kort en bondig. Schrijvend over de middeleeuwse obsessie met genealogie en de verwarring omtrent stambomen die dat met zich meebracht, merkt hij op: ‘the past was remembered sufficiently well to confuse the issue, not sufficiently well to clarify it’. En wanneer hij met behulp van een paar welgekozen citaten heeft beschreven hoe pelgrims in het begin van de elfde eeuw, na een lange en gevaarlijke reis en belaagd door vijandige bedoeïnen, in tranen uitbarsten wanneer ze eindelijk de heilige plaatsen in Jeruzalem met eigen ogen kunnen zien, vat hij treffend samen hoe dit sentiment aan de basis ligt van onder andere de kruistochten, die pas veel later daarna zouden volgen ‘The civilization of the twelfth century owes a great deal to the tears that were shed in the eleventh’.

Southern ziet de transformatie in de door hem beschreven periode als een shift weg van het locale naar meer universaliteit, maar ook naar meer individualisme. De politieke eenheden worden groter, handel legt nieuwe verbindingen, en de contacten (en vooral de conflicten) met de omliggende beschavingen (Byzantium en de moslimwereld) nemen toe. De aanbidding van Maria vervangt de verering van heiligen die aan één bepaalde plaats zijn gebonden. De paus werpt zich op als overkoepelend leider van een verenigd christendom. De studie van de logica met haar claim op universele waarheid wordt het brandpunt van de opleidingen aan universiteiten en kloosterscholen. Aan de andere kant verlegt de klemtoon zich binnen filosofie en theologie van het epische naar het romantische (‘from epic to romance’). Het leven wordt minder gezien als een strijd en als een volhardingstest en meer als een queeste van het individu. De beleving van het geloof verandert ook. Waar vroeger het kosmische drama van het gevecht tussen God en de Duivel op de voorgrond stond, komt nu de nadruk op de menselijkheid van Christus. Kunst uit de tiende eeuw toont een gekruisigde, maar uiterlijk onaangedane Christus met alle atributen van het koningschap; twee eeuwen later ligt de nadruk op het lijden van Jezus, gehuld in lompen en een doornenkroon. De enorme vloed aan verhalen ovef hoofse liefde toont de interesse in het gevoelsleven van de beschreven helden.

Een zo korte samenvatting van de centrale gedachte van het boek, doet de schrijver natuurlijk ernstig onrecht. Er is veel meer interessants dan alleen dit. Zoals gezegd verlevendigen vele anekdoten en voorbeelden het betoog van Southern. Zijn beschrijving van het toenemende conflict tussen het westen en de moslimwereld is tot nadenken stemmend. Niet alleen bracht dit conflict veel ellende mee, maar ook, paradoxaal genoeg misschien, een groeiende belangstelling voor de ander en daarmee een vruchtbare kruisbestuiving. Het verhaal van de eerste vertaling van de Koran in het Latijn in 1140 is een mooie illustratie.

Ook zijn bespiegelingen over het begrip vrijheid, naar aanleiding van een bespreking van de positie van horigen in de middeleeuwse samenleving is zeer verhelderend en zet zowel de overeenkomsten als de verschillen met onze opvattingen goed in de verf. Het beter zeggen dan Southern zelf kan ik niet, dus hier volgt nog een karakteristieke passage:

‘The higher one rose toward liberty, the more the area of action was covered by law, the less it was subject to will. The knight did not obey fewer laws than the ordinary freeman, but very many more; the freeman was not less restricted than the serf, but he was restricted in a different, more rational way. Law was not the enemy of freedom; on the contrary, the outline of liberty was traced by the bewildering variety of law which was slowly evolved during our period. The irksome rules and tedious gradations of society did not appear, as they did to later age, as so many strangle-holds on liberty. High and low alike sought liberty by insisting on enlarging the number of rules under which they lived. The most highly privileged communities were those with the most laws. At the bottom of society was the serf, who could least appeal to law against the arbitrariness of his superiors. At the top was the nobleman, governed by an immensely complicated system of rules in his public life, and taught in his private relationships to observe an equally complicated code of behaviour’.

En zo is er nog veel meer boeiends: over het kloosterleven, over de groeiende invloed van het Griekse denken op het Westen, over de tragische plundering van Constantinopel door kruisvaarders in 1204 en de tot mislukken gedoemde pogingen om een naar westers model georganiseerd konininkrijk te stichten op de Balkan en in Klein-Azië, over het belang van relikwieën in de religie van de middeleeuwen. Etcetera etcetera. Warm aanbevolen.… (meer)