Harald Szeemann (1933–2005)

Tot 12 juli [1998] loopt in het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten de tentoonstelling Visionair Oostenrijk. De beroemde eigenzinnige curator Harald Szeemann probeert daarin de creatieve geest van dat land zichtbaar te maken. Uit twee eeuwen kunst-, cultuur- en ideeëngeschiedenis destilleert hij een ‘parallel verhaal’, naast het vertrouwde beeld dat o.m. getoond werd op Europalia Oostenrijk in 1987. Het is een bijzonder parcours geworden met bizarre volkskunst zoals geraamtes in lijkkistjes, maar ook de eerste auto die de wereld rond heeft gereden of de divan van Freud in de versie van de postmoderne architect Hans Hollein. Beelden van de extreme performances van de Wiener Aktionisten volgen op een sereen schaalmodel van het huis dat filosoof Ludwig Wittgenstein voor zijn zuster heeft ontworpen, de hedendaagse kunstobjecten van Franz West liggen in de buurt van documenten over de utopische commune in het begin van deze eeuw op Monte Verità.

Je kunt er de griezelig-fantastische tekeningen van Alfred Kubin vinden of de wonderlijke portretten die Aloys Zötl in de 19e eeuw van vogels en zoogdieren maakte, en kijken naar filmfragmenten van o.a. de uitgeweken regisseur Josef von Stroheim, die Hollywood verbijsterde. Schilderijen en tekeningen van bekende namen als Egon Schiele en Gustav Klimt, maar ook uitvindingen als het gloeikousje van Auer en de zogenaamde Wereldmachine, in elkaar geknutseld door de Stiermarkse landbouwer Franz Gsellmann.
Visionair Oostenrijk toont op een intrigerende manier hoe gespleten dit land is, hoe het steeds weer reikt naar het absolute en verdwaalt in het broeierige, hoe excentriek het leeft met zijn obsessie door de dood, hoe ratio en emotie er heftig met elkaar worstelen. Als je geen tentoonstelling verwacht die alles netjes in vakjes presenteert, kun je hier een ontdekkingsreis maken door een steeds vreemder wordend werelddeel. Sachertorte, skivakanties en Weense nieuwjaarsconcerten lijken zich op een andere planeet te bevinden.

Het stevige boek bij de tentoonstelling (de eigenlijke lijst van wat tentoongesteld wordt, krijg je er in een afzonderlijke brochure bij) pleegt geen verraad aan de ‘patafysische’ geest waarmee Szeemann bij het maken ervan is tewerkgegaan: het uitzonderlijke is ook hier de regel. In een boeiend openingsessay vertelt de curator hoe hij het bizarre Oostenrijk ontdekt heeft. Hij wisselt zijn autobiografische relaas af met toelichtingen van zijn concept. Afzonderlijke essays gaan in het werk van de tekenaar Alfred Kubin en de schilder Paul von Rittinger, op de zonderling Kyselak die overal zijn naam wilde neerschrijven, op de verrassende band tussen Oostenrijkse uitvindingen en de kunst van Marcel Duchamp, Man Ray en Jean Tinguely. De bijdragen over literatuur vallen door hun oppervlakkigheid wat uit de toon, maar de herinneringen aan het gezelschap dat in de eerste helft van deze eeuw ten huize van de uitgever Ludwig von Ficker bijeenkwam, maakt veel goed. De bladzijden over een ontmoeting met de dichter Georg Trakl zijn subliem. Interessant is de bijdrage over de beeldende kunst van de jaren ’80 met haar relativisme. Tussen de tekst staan overvloedig afbeeldingen van op de tentoonstelling gepresenteerd werk, die op zich en in wisselwerking met de essays een boeiend verhaal vertellen.

Het ‘Biografarium’ op de laatste honderd bladzijden portretteert op een originele manier meer dan 150 figuren en fenomenen die in de tentoonstelling vertegenwoordigd zijn. Ze bevatten een schat aan informatie, maar ook hier mag je geen systematiek verwachten: het zijn typeringen, anekdotes met veel couleur locale, alsof een insider je even op de hoogte brengt. Ook hier bevinden zich bekende namen als Alban Berg, Hundertwasser, Adolf Loos, Robert Musil of Rudolf Steiner tussen vele (bij ons) minder of zelfs onbekende. Een rariteitenkabinet van analisten, anarchisten, architecten, denkers, dichters, filmacteurs, kunstenaars enz. Haast elk stukje is vergezeld door een intrigerend citaat en een kleine foto. Een omvangrijke bibliografie van15 dichtbedrukte pagina’s rond dit biografisch overzicht af, een rijke bron voor wie na al die raadselachtige beelden en verhalen meer wil weten. Letterlijk en figuurlijk een buitengewoon boek.

(kaderstukje in: Leesidee, 1998, EdS)… (meer)