A. J. P. Taylor (1906–1990)

The Habsburg Monarchy 1809-1918 is het verhaal van de laatste honderd jaar van het Habsburgse rijk. Rode draad hierbij is het opkomend nationalisme dat enerzijds leidt tot een botsing met de idee van een supra-nationale staat zoals belichaamd in het Habsburgse keizerrijk, anderzijds tot natievorming binnen die staat en tot een strijd tussen deze verschillende naties onderling. Het zijn deze twee conflicten die aan de basis liggen van de ondergang van de Dubbelmonarchie. Dat de Habsburgers het zolang uithouden komt volgens Taylor niet voort uit enthousiasme voor de dynastie maar is vooral een kwestie van gebrek aan alternatief en opportunisme: de grote mogendheden hebben het land nodig als factor in het Europese machtsevenwicht, en verschillende groepen zien er een vehikel in voor hun eigen aspiraties -de Hongaren bijvoorbeeld voor het uitbouwen van groot-Hongarije- en een bezwering van de eigen angsten -zoals de Ruthenen, bang voor Poolse overheersing. Om de status quo te handhaven volgt de ene institutionele hervorming op de andere, maar geen daarvan kan het spook van nationalisme en eigenbelang bezweren. Uiteindelijk houdt alleen het skelet van een overontwikkelde bureaucratie het land bijeen, totdat ook dit in elkaar tuimelt, wanneer de politieke leiders van de Dubbelmonarchie zich, faute de mieux, vol enthousiasme maar zonder doelstelling in een wereldoorlog storten.

Taylor toont zich ook in dit boek een begenadigd stilist en een historicus die niet terugschrikt voor interpretatie en verklaring. Zijn visie op nationalisme als een sociale constructie in de wereld gebracht door intellectuelen onder invloed van ideeën uit de romantiek, doet bepaald modern (om niet te zeggen postmodern) aan voor een boek uit 1948. De epiloog waarin hij alle thema's nog eenmaal samenbrengt en min of meer het einde van Joegoslavië en Tsjechoslowakije voorspelt, is meesterlijk.

Er valt echter ook het één en ander aan te merken. The Habsburg Monarchy is puur politieke geschiedenis en ook Taylors stilistisch meesterschap kan niet verhinderen dat 300 pagina's institutionele hervormingen, wetgeving en politieke abstracties taaie materie is. Hij legt sterk de nadruk op de invloed van een aantal personen (Metternich en Taaffe bijvoorbeeld), maar behandelt hen zuiver als politieke actoren. Meer biografische details en anekdotiek had het relaas, dat nu wat steriel overkomt, kleur en reliëf gegeven.

Meer ten gronde; Taylor beklemtoont in zijn inleiding de onvermijdelijkheid van de val van het Habsburgse rijk. Het conflict met het nationalisme stond in de sterren geschreven en de dynastie kon op geen enkele manier aan het langste eind trekken. Ik heb twee bedenkingen daarbij. Ten eerste is het onduidelijk wat Taylor precies bedoelt. Was het rijk reeds in 1809, beginpunt van het boek, ten dode opgeschreven of pas na het revolutiejaar 1848. Of is er een ander tijdspunt aan te wijzen vanaf wanneer de Habsburgse dobbelsteen geworpen was en wat volgde slechts het logische vervolg. En indien alles rond 1809 reeds beklonken was, wat Taylor lijkt te impliceren, waarom dan niet meer tijd steken in het beschrijven van de toestand rond 1809 en minder aandacht voor de ontwikkelingen nadien. Waarom en door wie het pistool wordt afgevuurd is immers een boeiender verhaal dan de baan van de kogel die vastligt en voorspelbaar is. Ten tweede: dit soort historisch determinisme schurkt aan tegen een Hegeliaanse visie op het wetmatig verloop van de geschiedenis. Wat mij betreft heeft Karl Popper hier in The Poverty of Historicism afdoende mee afgerekend om deze theorie op de vuilhoop van de ideeëngeschiedenis te gooien, waar ze in het goede gezelschap is van onder meer het verificatieprincipe en de halve Wiener Kreis, mede-slachtoffers van Poppers filosofisch intellect. Maar goed, Poppers boek is uit 1957, zodat Taylor hier het voordeel van de twijfel krijgt.… (meer)

Het leven in de wereld van de grote mogendheden, schrijft Taylor, is ‘nasty, brutish and short’. Zij laten zich niet de wet voorschrijven en rechtvaardigen zichzelf in laatste instantie door het feit dat ze zich met geweld kunnen handhaven tegen het geweld van hun rivalen. Dat in dit Hobbesiaanse universum geen constante oorlog heerst, komt door de ‘balance of power’, het machtsevenwicht dat tussen hen bestaat. Geen enkele staat is sterk genoeg om alle andere te overheersen en de onderlinge wedijver tussen de grote mogendheden staat garant voor het overleven van kleinere landen.

The Struggle for Mastery beschrijft dit machtsevenwicht in Europa, van het revolutiejaar 1848 tot aan het einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918. Een bewogen tijd, waarin de Europese landen in steeds wisselende coalities tegenover elkaar staan: Frankrijk en Groot-Brittanië tegen Rusland in de Krimoorlog, Frankrijk en het koninkrijk Sardinïe tegen Oostenrijk-Hongarije in het conflict dat leidt tot de eenwording van Italië, Pruisen tegen Oostenrijk-Hongarije in de strijd om zeggenschap over Duitsland, Pruisen en de kleinere Duitse staten tegen Frankrijk in 1870, Rusland tegen Oostenrijk-Hongarije in de Balkan, Engeland tegen Frankrijk in Egypte enzovoorts, enzovoorts, in een eeuwige dans met telkens nieuwe partners.

Taylor neemt de lezer bij de hand door zeventig jaar geschiedenis en ontwart in kristalheldere taal zelfs de meest byzantijnse, diplomatieke knopen. Hij doet dat met flair en humor (‘it becomes wearisome to add ‘except the Italians’ to every generalization. Henceforth it may be assumed’) en hij is niet bang om zijn eigen mening te geven of, als het zo uitkomt, partij te kiezen. Bismarck kan, in grote lijnen, op waardering rekenen, maar Napoleon III bijvoorbeeld krijgt een flinke veeg uit de pan. Taylor vindt hem een parvenu en een leugenaar en schuift hem zelfs de neergang van de moraal in internationale betrekkingen in de schoenen.

Het boek eindigt, zoals gezegd, in 1918, met de ineenstorting van de ‘balance of power’. Eerst is er de Duitse poging om het machtsevenwicht te verstoren en als enige grote mogendheid overeind te blijven (volgens Taylor de meest fundamentele oorzaak van de Eerste Wereldoorlog) en wanneer dit streven ternauwernood wordt gestopt door interventie van de Verenigde Staten, is het politieke landschap voor altijd hertekend. Europa is niet meer het centrum van de wereld en de twee aankomende supermachten, Amerika en de juist ontstane Sovjet-Unie, bieden ieder een alternatief voor de soevereine natie-staat: de internationale revolutie van Lenin of de internationale rechtsorde van de Veertien Punten van Wilson en zijn Volkerenbond.… (meer)