Sankta Psyko, Sint Psycho - een honderd jaar oude psychiatrische gevangenis in Valla en een belendend kleuterschooltje als decor van een thriller. Niemand zal beweren dat Johan Theorin geen opvallende en creatieve verhaalideeën heeft. Helaas valt de uitwerking tegen. Wie daar niet mee zit, stopt nu met het lezen van deze review, want op plotwendingen en gebeurtenissen in het boek wordt hier niet bespaard.

Het verhaal begint met een brief aan een seriemoordenaar van een overduidelijk vrouwelijke fan. Daarmee is de toon gezet. Het is duidelijk wat we in het boek zullen tegenkomen: een volwassen bakvis die is gevallen voor een gestoorde misdadiger en hem wil helpen - whatever it takes.

Dan volgt een kort citaat van John Barth uit *Lost in the Funhouse*. Barth vond in de mooie jaren '60 van de vorige eeuw dat alle verhaalideeën voor fictie waren uitgeput. De bron was drooggevallen. Wat restte was echter de inspiratie van die uitputting zelf. Het citeren van Barth legt de lat voor Theorin hoog. Heeft hij een uitgeputte verhaallijn gevonden die in haar uitwerking afwijkt van al het vorige? De combinatie van psychiatrische gevangenis en kleuterschool is inderdaad bijzonder, maar de uitwerking blijft veel te gewoontjes.

Jan Hauger is een suïcidale jongeman, gepest in zijn jeugd, geïsoleerd als volwassene, zelf met een psychiatrisch verleden. Hij denkt een jeugdliefde in de gevangenis te hebben gevonden en neemt daarom een baantje bij de bijbehorende kleuterschool. Een experiment om de kinderen van gedetineerden toch dicht bij hun ouders te houden. Jan wordt in zijn naïviteit simpel gemanipuleerd door een residente massamoordenaar. Dat gaat op het eind van het boek mis. Omdat de hele kleuterschool vol zit met personeel dat om persoonlijke redenen vlak bij de psychiatrische gevangenis wil zitten (hint: brief) spelen die personages ook een rol in de plot. En dan is het boek afgelopen.

Een open einde? Nee, een einde met veel te veel losse draadjes. Draadjes die de logica aan elkaar zouden moeten knopen maar dat niet doen. Het lijkt alsof Theorin niet weet hoe het boek logisch af te sluiten.
Een open eind is logisch, maar laat wat te raden over. Aangaande motieven, bijvoorbeeld. Dit eind is onlogisch. De conclusies die worden getrokken negeren verifieerbare feiten die iedereen - ook de lezer - krijgt aangereikt. Een personage die geconfronteerd is met de desastreuze gevolgen van haar keuzes heeft klaarblijkelijk niets geleerd. Ze zet haar leven voort alsof ze slechts een lichte kater weg te werken heeft. De incompetentie van alle personeel aan beide zijden van de gevangenismuur heeft doden, gewonden, kinderontvoeringen en andere levensgevaarlijke situaties tot gevolg, maar geen gevolg voor het personeel zelf.

Sint Psycho steekt iedereen aan in dit boek. Alle personen -zowel in het heden als in het verleden - vechten met hun eigen spoken. Ze delen - om verhaaltechnische redenen - hun motieven niet met de lezer en blijven daarmee ver van ons af. Ook Jan wil maar niet dichterbij komen. Is Jan nu borderline maniak of een slachtoffer? Waarom maakt iedereen in het boek van die merkwaardige keuzes? Het wordt mij niet duidelijk. Om nog maar te zwijgen van de mensen om hem heen die wel normaal lijken te functioneren.
De directeur van de gevangenis is de stereotype softe idioot. Hij hanteert een personeelsreglement dat onderdelen bevat die aanleiding zouden moeten zijn voor toezicht door de inspectie volksgezondheid en de onderwijsinspectie (zoals: de psychische gezondheid van de aan onze zorg toevertrouwde kinderen zal ons worst wezen. Mondjes dicht en oogjes toe, zelfs als we signalen krijgen dat het met onze kinderen ernstig fout gaat of als ze trauma's lijken te hebben. Want dat soort observaties bij de kinderen van psychiatrische misdadigers is ons werk niet).
De hoofdjuf van het schooltje is de stereotype van de werkelijkheid losgezongen en geforceerd opgewekte truttebol. Soms duikt er in het boek nog een mannelijke collega op, wiens naam en bestaan ik telkens vergat, zo aanwezig is hij. En de overige vrouwelijke collega's van Jan blijken ook al niet fris in het hoofd: een van de twee door een traumatische gebeurtenis waar de voornoemde massamoordenaar bij betrokken was. De andere, hint, zie brief.

Er is in het boek echter een groep waar ik me bijzonder mee kon identificeren: de kleuters. Deze kinderen zien hun leven vernietigd worden door afwisselend hun ouders, het personeel van de kliniek en het personeel van de kleuterschool. Godzijdank laat Theorin hen regelmatig opgewekt kleuter zijn. Maar zelfs als ze - onschuldig in deze miserie gebracht - in een goed pleeggezin terecht komen zal de combinatie gesticht/kleuterschool/personeel hen het leven wel zuur maken. Als een boek gevoelens los kan maken bij de lezer dan zijn de kleuters in dit boek de enigen die dat lukt. Ik wens iedere fictieve kleuter in dit boek een prachtig probleemloos fictief leven, ver van hun maniakale verzorgers.

Het is mij onduidelijk gebleven wat Theorin precies heeft willen vertellen met dit boek. De plot is niet bijzonder origineel en in details redelijk voorspelbaar. De uiteindelijke verschijning van Jan's jeugdliefde is zelfs een troosteloos cliché. Vernieuwend is de ontknoping allerminst.
Als ik het citaat van John Barth als leidraad moet nemen (we beginnen allemaal gelijk, maar waarom gaat het bij de een fout en bij de ander niet?) zou Theorin de lezer wellicht willen vertellen hoe dat in zijn werk gaat. Nou, dat is duidelijk. Wie geen veilige start heeft in een gezin heeft een grote kans om getroebleerd te blijven. Wie een familielid heeft verloren aan geweld kan daardoor getraumatiseerd blijven. Wie niet goed in zijn hoofd is kan aan het moorden slaan. Wraak leidt nergens toe. Wie zijn kind op de kleuterschool van Sint Psycho ondergebracht ziet moet niet alleen vrezen voor de eigen toekomst, maar ook voor die van zijn kind. En gaat het fout dan gaat het niet snel beter. Maar wat zijn dat voor constateringen? Inderdaad, platitude na platitude.

Het lijkt erop dat de opvatting van John Barth over de uitputting van de literaire ideeën vooral Theorin heeft getroffen. Mijn complimenten dat hij eens buiten de gebaande paden probeerde te treden. Maar zelfs buiten de gebaande paden zal logica heersen. Ook buiten de gebaande paden kom je ergens. Sint Psycho gaat - samen met zijn eigen logica - echter helemaal nergens heen. ( )