John Lewis Gaddis bouwt voort op Marc Bloch en E.H. Carr, twee gerenommeerde historici die, de ene in de jaren 1940, de andere in de Jaren 1960, op een rijtje hebben gezet waar geschiedschrijving eigenlijk voor staat, wat de mogelijkheidsvoorwaarden ervan zijn (filosofisch, of zo je wil epistemologisch), en wat de eigen methodologie is. Gelukkig heeft hij – 50 jaar later – de ingrijpende veranderingen die intussen gebeurd zijn in de historiografie en de wetenschappen in het algemeen verwerkt.
Zo is er in de eerste plaats het postmodernisme en vooral de “cultural turn” van Hayden White en anderen. Gaddis benadrukt terecht dat geschiedschrijving maar een voorstelling (representatie) geeft van het verleden, in de vorm van een verhaal (narratief), en onmogelijk het verleden zelf. Tegelijk verdedigt hij fel de waarde van die voorstelling, op voorwaarde dat die zo nauw mogelijk aansluit bij de werkelijkheid (gestaafd wordt door bronnen dus) en ruimte laat voor bevraging zodat er een uiteindelijk een consensus kan groeien tussen professionele en niet-professionele beschouwers van het verleden. Gaddis stelt zich daarbij erg pragmatisch op, met voortdurend vergelijkingen tussen geschiedschrijving en het maken van een kaart (waarbij het verleden uiteraard het landschap is); meteen ook een afwijzing van relativisme, want er is wel degelijk een realiteit van het verleden die zich voortdurend door ons laat bevragen (telkens vanuit een ander heden).
Gaddis besteedt ook heel wat pagina’s aan de vraag of geschiedenis eigenlijk wel een wetenschap is, een vraag die historici en niet-historici al sinds het begin van de 20ste eeuw erg bezig houdt en verdeelt. Verrassend genoeg beweert Gaddis dat geschiedschrijving veel meer aanleunt bij sommige harde wetenschappen, dan bij de sociale wetenschappen. Hij onderbouwt dat door elementen uit de chaos- en complexiteitstheorie die de voorbije decennia opgang hebben gemaakt in de harde wetenschappen en die vooral rekening houden met het onzekerheidsprincipe in complexe systemen. Geschiedschrijving deed dat al veel langer, want uiteindelijk is ook het verleden een uitermate complex systeem. Dat is een verdienstelijke zienswijze, die ons eindelijk verlost van de frustratie van vele geschiedschrijvers, maar Gaddis drijft zijn these wat te ver, vooral in zijn provocatieve afrekening met de sociale wetenschappen. Die zijn volgens hem helemaal blijven steken in vroegere (positivistische) denkschema’s, en door hun obsessieve zoektocht naar onafhankelijke variabelen zijn ze alleen maar uitgekomen bij modellen die nauwelijks realiteit raken. Interessant en tot op zekere hoogte ook correct, zeker, maar naar mijn aanvoelen niet helemaal rechtvaardig voor de sociale wetenschappen.
Kortom, absoluut een interessant boekje, dat afgezien van een aantal provocatieve stellingen geschiedschrijving eindelijk weer op de “wetenschappelijke” kaart zet. ( )