“In tegenstelling tot verhalen, neigt het echte leven, wanneer het voorbij is, naar duisternis, niet klaarheid"
Ik zou zoveel kunnen zeggen over dit vierde deel, en over de hele Napolitaanse cyclus, maar ik ga proberen me te beperken tot de essentie. Deze 4 romans zijn minder intens, minder rauw en minder schokkend dan de eerste, kortere werken van Ferrante; de stomp in de maag die ik toen telkens duidelijk voelde, is er hier niet, al is het directe en rauwe zeker nog herkenbaar. Misschien komt het door de epische omvang (ze bestrijken meer dan 50 jaar, gespreid over 1600 bladzijden) en zijn ze daardoor iets milder (al kan ik me voorstellen dat wie Ferrante pas met deze boeken leert kennen, toch ook moet slikken). Maar het Napolitaanse kwartet maakt dat wel goed door een veel grotere gelaagdheid en complexiteit. De unieke prestatie van Ferrante in deze cyclus is voor mij tweevoudig: 1. de beschrijving van de intense vriendschap tussen 2 vrouwen die tientallen jaren standhoudt, in een proces van aantrekking en afstoting waaruit ze beiden hun kracht putten, en 2. de huiveringwekkende figuur van de onnavolgbare Lila, die onlosmakelijk verbonden is met de duistere spelonken van de stad Napels.

Om te beginnen dus die intense vriendschap tussen Lena Greco en Lila Cerrullo, 2 meisjes uit een morsige wijk van Napels; het is een band die door de jaren heen ontwikkelt tot een bijna fysieke eenheid, zowel in de positieve als de negatieve zin, zowel stimulerend als verstikkend dus, en zelfs als ze honderden kilometers van elkaar leven en een heel verschillend levenstraject volgen. Het is ronduit knap hoe Ferrante de vele ambivalenties van dit soort vriendschap heeft uitgewerkt, inclusief de gevoelens van jaloezie en soms ronduit haat. Geen geromantiseerde vriendschap dus, zoals je die wel eens beschreven ziet in iconische jongensromans, zoals “Le Grand Meaulnes” en “Brideshead Revisited”; ik ken overigens geen enkel voorbeeld van een andere roman waarin de vriendschap tussen vrouwen zo uitgediept wordt.
Uiteraard mogen we niet vergeten dat de hele tijd Lena aan het woord is, en dat we dus eigenlijk alleen de ambivalenties die door haar ervaren worden, te horen krijgen. Het is trouwens opvallend hoe Ferrante in dit vierde deel, zeker aan het eind, heel uitdrukkelijk de problematiek van het auteurschap aankaart: is het Lena zelf die 1600 pagina’s lang vertelt, of is het Lila die zich meester heeft gemaakt van Lena’s stem? Daarmee boort Ferrante een metafictionele laag aan die deze romancyclus nog eens extra complex maakt, en waar we ook geen uitsluitsel over krijgen.

En zo komen we bij Lila terecht. Voor mij is deze figuur, zoals die door Ferrante (bij monde van Lena) is neergezet, ronduit iconisch. Lila is zo authentiek en staat voor zo’n complexe gelaagdheid, dat het om van te duizelen is, en geregeld schrik aanjaagt. Al onmiddellijk bij het begin van het eerste deel zien we Lila als de hardste, de intelligentste, de onverbiddelijkste en meest onverschrokken van de twee vriendinnen; ze lijkt een zesde zintuig te bezitten waarmee ze de werkelijkheid doorgrondt zoals geen ander, en onder meer Lena beter aanvoelt dan Lena zelf. Pas in het vierde deel, kort voor het midden, geeft Ferrante de bron van Lila’s kracht aan, in een lange, indrukwekkende monoloog net na de zware aardbeving van 1980. Door die aardschok is ze compleet van de kaart en uit haar geijkte rol van onverstoorbare kracht gevallen en onthult ze wat dat zesde zintuig is: (spoiler alert!) zo blijkt dat Lila al van jongs af aan door heeft hoe chaotisch, vormeloos en dus ook hoe gewelddadig de échte werkelijkheid is en hoe haar grote angst is dat die werkelijkheid het overneemt, alle vormen en grenzen oplost en overschrijdt ("oplossende grenzen" is een telkens terugkerend concept bij haar analyse van de werkelijkheid; het is dat inzicht dat Lila de verbetenheid en de kracht heeft bijgebracht om de dingen voortdurend binnen hun (veilige) grenzen te houden, en dus ook mensen en dingen uit haar omgeving te manipuleren. Met dit indrukwekkend staaltje van dieptepsychologie biedt Ferrante via Lila een inkijk in de duistere krochten van de menselijke ziel en de wereld zelf.
En onlosmakelijk hiermee is ook de band tussen Lila en Napels, want in die stad heeft de chaos, de vormeloosheid en de gewelddadigheid van de werkelijkheid een materiële uitdrukking gevonden: met zijn rauwe dialect, zijn ontelbare achtergestelde buurten, de vele ruzies en vechtpartijen binnen en tussen families, de duistere tentakels van de maffia en de dreigende permanentie van de Vesuvius-vulkaan. En het is Napels dat voor Lila, en later ook voor Lena zelf, aantoont hoe illusoir onze zekerheden zijn, hoe onze veiligheden van het ene moment op het andere kunnen verdwijnen, en niks voor eeuwig is.

Lila en Napels zijn de centrale assen van deze romancyclus, maar daarmee wil ik niet de verdienste van Lena als personage van tafel vegen: onze vertelster is evenzeer een interessante figuur, al was het maar door de erg wisselende, maar wel constant overheersende impact die vriendin Lila op haar heeft. Maar Lena is veel inconsistenter, wisselvalliger, gewoonweg zwakker, en daarmee misschien ook wel menselijker. Ze is het klankbord en de spiegel die het uitzonderlijke van Lila in de verf zet. Ik moet toegeven dat ik het geregeld moeilijk had met die inconsistentie van Lena, haar heen en weer geslinger tussen een absoluut minderwaardigheidscomplex en ijdele arrogantie, haar obsessie en schaapachtige gedweeheid ten aanzien van ‘foute’ mannen terwijl ze zelf feministische boeken schrijft over de patriarchale dwang. De wisselvalligheden in het leven van Lena geven de Napolitaanse romans regelmatig een soap-achtig karakter, en dat wrong af en toe wel; Ferrante vergt veel tolerantiegevoel van haar lezer om Lena geloofwaardig te houden, en voor mij is dat één van de zwakkere elementen van deze cyclus. Ook met de verhaalcompositie op het einde, waar ze plots grote sprongen vooruit in de tijd maakt, heb ik het wat moeilijk; ik heb de indruk dat ze hier geforceerd probeert haar verhaal neer te leggen.
Ik kan me trouwens inbeelden dat een aantal lezers teleurgesteld zullen zijn door het open einde van dit 4de deel, want Ferrante legt de verhaallijn niet echt neer, tenminste niet volgens de enigszins romantische traditie. Maar hoe kan ze ook anders, want dat is nu net één van de centrale boodschappen van deze cyclus: het echte leven neigt naar duisternis, niet naar klaarheid. En dit tastbaar maken, gespreid over 4 boeken, met nog tal van andere gelaagdheden die ik hier noodgedwongen onvermeld laat (of toch één opvallende: de feministische inslag, de aandacht voor het lot van vrouwen, de bijna lichamelijke manier van kijken vanuit de blik van vrouwen), dit maakt de Napolitaanse romans tot een onvergetelijke leeservaring. Elena Ferrante, - wie er ook schuilgaat achter dit pseudoniem (en het kan me eigenlijk niet schelen wie) -, is één van de meest indrukwekkende schrijfsters van het moment! ( )

Ik meen dat ik nog een hele tijd ga blijven denken aan en nagenieten van de vier Napolitaanse romans rond de levens van Elena en Lila. Dit vierde deel over volwassenheid en ouderdom is weerom van hoog niveau, misschien nog wel beter dan de vorige drie. Ferrante (en laten we haar gekozen anonimiteit maar respecteren ondanks de ijver van sommigen die haar identiteit toch hebben willen blootleggen) weet de lezer vast te pinnen in de zich snel opvolgende gebeurtenissen in deze levens zodat je het boek moeilijk kan neerleggen. "Wat leefden we in een chaos, wat spatten er veel fragmenten van onszelf weg, alsof leven een uiteenspatten in scherven was." (p. 63)
De vertelster analyseert en kijkt (net als in het echte leven?) met steeds meer afstand naar het leven van anderen en dat van haar zelf. "Over die ja's liet ik donkere sluiers neer en als door een scheurtje hier en daar duidelijk werd hoe de situatie écht was, nam ik haastig mijn toevlucht tot grote woorden over de wereld in wording: alles verandert, we zijn nieuwe vormen van samenleving aan het uitvinden, en nog meer van het soort onzin dat ik zelf als het maar even kon verkondigde of opschreef." (p. 101)
Dus ook in dit boek niets wat ons als mens vreemd kan zijn. Gedachten en gevoelens lijken zich hoe langer hoe moeilijker te laten ordenen of temmen. Ik was er al langer van overtuigd maar Ferrante heeft mij nogmaals bekrachtigd in de idee dat wie iets wil leren over de menselijke geest zich met minstens evenveel rechtvaardiging kan verdiepen in een goed geschreven roman dan in allerlei vakliteratuur. "Elke intense relatie van mensen zit vol voetangels en klemmen en als je wilt dat de relatie standhoudt, moet je leren die te ontwijken. Dat deed ik ook bij die gelegenheid en ten slotte had ik het idee dat ik alleen maar op een zoveelste bewijs was gestuit van hoe prachtig en hoe ondoorgrondelijk onze vriendschap was, en hoelang Lila's verdriet al duurde, en hoe gecompliceerd het was, en hoe het maar bleef en altijd zou blijven." (p. 446)
Een van de laatste zinnen uit het boek wil ik hier nog noteren, misschien ook om deze voor mijzelf bij te houden. "Het heeft altijd en alleen maar met ons beiden te maken: met haar, die wil dat ik geef wat haar aard en omstandigheden haar verhinderden te geven, met mij, die er niet in slaagt te geven wat zij verlangt; met haar, die boos wordt om mijn tekortschieten en me uit wraak tot niets wil reduceren, zoals ze met zichzelf heeft gedaan, met mij, die maanden en maanden en maanden heeft geschreven om haar een vorm te geven die niet ontmarginaliseert, en om haar te verslaan en te kalmeren, en zo op mijn beurt kalm te worden." (p. 462). ( )