Over dichters als Rimbaud wordt wel eens gezegd dat ze visionair zijn. Mijn vraag is dan: wat is hun visie? Het is toch niet omdat je een nieuwe beeldspraak uitvindt, een andere manier van spreken dat je daarom een visionair kan worden genoemd? Wat heb je te zeggen over de mens en de maatschappij, dat lijkt me heel wat belangrijker.
Het boek van Illich is wellicht enkel nog in de ramsj te verkrijgen – ik kon het tweedehands vinden via Oxfam Bookshop in Gent - en het dateert oorspronkelijk uit 1970, ’71 (tweede versie). Daardoor is het inderdaad wat gedateerd: Illich schrijft zijn visioen op een moment dat het internet nog niet was ontwikkeld.
Zijn vertrekpunt is dat een aantal essentiële waarden zijn geïnstitutionaliseerd en daardoor zijn veranderd in een on-waarde. Het leger pretendeert de vrede te bevorderen maar doet dit door oorlog te voeren. De schoolplicht betekent in vele gevallen de dood van de leergierigheid en van de bereidheid om aan belangstellenden iets door te geven, een kennis, een vaardigheid.
Daarom zouden de onderwijsinstellingen moeten worden vervangen door een spontaan ‘web’ van contactmogelijkheden: potentiële leerkrachten zouden via dit netwerk in contact komen met potentiële leerlingen en omgekeerd.
Het zal duidelijk zijn dat veel van wat Illich zich voorstelt in potentie gerealiseerd is door het internet: Wikipedia, blogs, informatieve sites, e-magazines, chat boxes die meer doen dan ‘chatten’ in de betekenis van kletsen.

In de leergemeenschap van Illich kan altijd en overal worden geleerd. Fabrieken zouden enkele uren per dag hun deuren moeten openstellen voor leergierigen die willen weten hoe toestellen werken en hoe ze moeten bediend worden. De arbeider of bediende zou op die manier een natuurlijke leerkracht worden.
Illich verzet zich tegen de beperkende vereiste van het diploma: diploma’s garanderen enkel dat iemand zich een aantal jaren heeft geconformeerd aan de verwachtingen van een instituut, maar ze garanderen geen hoogstaande kennis of vaardigheid en nog minder de geestdrift om deze eigenschappen door te geven.
In principe is iedereen leraar en iedereen leerling: het komt erop aan mogelijkheden te voorzien waarin beide elkaar kunnen ontmoeten en van rol kunnen wisselen.
Het laatste hoofdstuk keert terug naar de tijd van mythes: Prometheus bracht het vuur naar de mens en daarmee de illusie dat alles kan worden gemaakt en dat alles wat kan worden gemaakt daarom ook noodzakelijk en goed is. We kunnen naar de maan dus moeten we naar de maan.
We hebben een systeem opgebouwd dat niet enkel producten vervaardigt maar tegelijk de behoefte aan deze producten: ieder nieuw model van een auto of tv wekt het verlangen op om dit te kopen.
Zo is volgens Illich de hoop vervangen of weggedrukt door de verwachting: de hoop is gericht op de goedheid van de natuur en de medemens; de verwachting gaat ervan uit dat alles kan worden geproduceerd en geleverd. Dit zorgt voor een bestendige frustratie: men heeft nooit genoeg, er is altijd wel iets dat nog ontbreekt, dat men nog niet bezit of heeft meegemaakt.

De analyse van Illich lijkt me nu bijna 40 jaar later vooral een uitdaging om over een aantal zaken en over onszelf na te denken. Het spontane leren zie ik niet als een alternatief voor het geïnstitutionaliseerde (onder meer vanwege het gebrek aan controleerbaarheid van de informatie) maar het kan wel een belangrijke aanvulling zijn, zeker in het kader van de noodzaak om levenslang te leren.
De onbevredigbaarheid van het menselijk verlangen wordt door de economie weliswaar uitgebuit en versterkt, maar ze zit in ons wezen gebakken – volgens de psychoanalyse het gevolg van de verdrijving uit ‘het aards paradijs’, zijnde de moederschoot.
De vergeten dichter Prosper van Langendonck schreef: ‘vervulden wensch baart nieuwen wensch en ’t kan niet stille staan’.
De Prometheusmythe en de markteconomie (al deed de communistische volgens Illich in essentie hetzelfde) hebben van het oeverloos verlangen een bestaansreden gemaakt: de onvrede moet worden gecultiveerd anders stuikt het systeem in elkaar.
De kritische burger doorziet deze verleiding: zijn verlangen naar innerlijke rust zal hem net zo goed voortjagen maar hij weet dat het niet te sussen is met het opstapelen van bezittingen, met dwangmatig consumeren. De innerlijke bevrediging zal komen uit zaken waar geen kostenplaatje aan hangt: de vrienden en geliefden, de natuur, de fysieke beweging (die enkel tegenover de eigen mogelijkheden een concurrentiële prestatie kan zijn: de vreugde zit in het overwinnen van de eigen grenzen en niet in het verslaan van een tegenstander), de artistieke of intellectuele creatie volgens eigen begaafdheid en het spontane leerproces.
Deze innerlijke vrede kan naar mijn inzicht slechts een momentane ervaring zijn: permanent gelukkig of tevreden zijn enkel de herkauwers, de menselijke zoogdieren zonder besef van hun omgeving. De bewuste burger hinkelt van stapsteen naar stapsteen. Niemand houdt het vol zonder de stevige ondergrond van de gelukservaring, maar wie ogen heeft zal de oever blijven zien: de utopie van een uiterlijke wereld van rechtvaardigheid en veiligheid voor allen.
De uiteindelijke toets voor om het even welk systeem is de vraag of het deze utopie dichter bij haar realisatie brengt of niet. Dit slaat op de uiterlijke wereld, de innerlijke zal ook in de utopie gekenmerkt worden door conflict: het conflict van vuursteentjes die voor licht en inzicht zorgen, en zonder wrijving is er geen genot.

Kort pamflet met pleidooi tegen onderwijs op school. Destijds echt een hype, bevlogen maar irrealistisch.