Toen hij vroeger wetenschapper en daarna journalist was, zat Geert van Istendael gewrongen met de objectiviteit die van hem werd verwacht. Omdat hij zijn eigen mening zo lang voor zich moest houden, voelt hij zich als essayist en columnist vermoedelijk de koning te rijk. Deze verzamelbundel toont hoe goed het genre hem ligt. Van Istendaels kennis op het gebied van ruimtelijke ordening, economie, Europese geschiedenis en politiek komt hem van pas, ook als hij schijnbaar alleen maar op zoek gaat naar een Engelse theepot of het heeft over een of andere vergeten plek in eigen land. De combinatie van historisch besef, een vleugje nostalgie en heilige verontwaardiging over 'la pensée unique', het verblinde markt- en vooruitgangsdenken, zorgt voor gedocumenteerde en gedreven stukken. Dat de auteur zijn taal meesterlijk beheerst, de in hem zittende barsheid en (zelf)spot de vrije loop laat en af en toe de zaak behoorlijk op de spits drijft, staat garant voor uren leesgenot.

Van Istendael noemt zichzelf een burgerlijke reactionair met anarchistische trekjes. Natuurlijk moet je ook dat met een korrel zout nemen, maar hij weet overtuigend aan te tonen dat het vroeger in een aantal opzichten inderdaad beter was. Wat goed is voor de economie, is niet altijd goed voor de mens; massaproductie kan niet tippen aan ambachtelijke schoonheid en duurzaamheid; verkeer heeft ons onze stiltegebieden ontnomen; de sinds de val van het communisme zo verachte DDR had ook positieve kanten, enzovoorts. Toch vervalt hij niet in simplistisch zwart-witdenken: wie in België het dorp idealiseert, is blind voor het feit dat er geen echte dorpen meer bestaan. Anderzijds: wie in een afgelegen dorp in Frankrijk woont, kan tegenwoordig met de hele wereld verbonden zijn. Naast uitgesproken polemische stukken bevat deze verzameling ook eerder informatieve teksten, zoals in de afdeling 'Belgisch reisboek'. Wie eigen land dacht te kennen, moet eens de stukken over het kerkhof van Laken, de protestanten van de Borinage, de marmergroeven van Rance, het unieke van Den Haan en Vivenkapelle lezen. Bij de teksten over literatuur zijn er prachtige inleidingen over de dichter Bertolt Brecht en de toneelschrijver Heiner Müller.

Voor deze ruime selectie (een 60-tal stukken) werd geput uit 'Bekentenissen van een reactionair' (1994), 'Anders is niet beter' (1996) en 'Nieuwe uitbarstingen' (1999). Een tiental essays en columns zijn niet eerder in boekvorm verschenen. Wie Van Istendaels uitbarstingen nog niet kent, of er gemist heeft, mag deze kans niet laten liggen. ( )

Geert van Istendael schrijft hier los uit de pols een compendium van bedreigde denkbeelden, een amalgaam van verschillende gedachtenkronkels, ergernissen en diverse andere kwelduivels die hem bijwijlen beklemmen en verontrusten en hij doet dit nog steeds op zijn eigen onnavolgbare en ontembare manier. Zelf noemt hij zich politiek niet uitgesproken links of rechts, maar al te graag een reactionair die met enkele hardnekkige anarchistische trekjes behept is.

Tal van onderwerpen komen in deze compilatie die een decennium bestrijkt ruimschoots aan bod: het volvette tijdperk van het neoliberale kapitalisme en haar talloze aberraties wordt genadeloos en bijwijlen heftig sarcastisch te kijk gezet. Een essay handelt over de culturele verhoudingen tussen Vlaanderen en Nederland en in het luik 'Belgisch reisboek' voert van Istendael de lezer in een rist sfeervolle stukjes mee naar diverse markante plaatsen in ons land die wat meer aandacht zouden mogen verdienen (o.a. Laken, De Haan en Vivenkapelle). Tevens ontpopt hij zich als een scherp chroniqueur van alle politieke, juridische en maatschappelijke malaises die de gemoederen in de anders zo voorspoedige jaren '90 wisten te beroeren. Wie herinnert zich nu niet meer het overdonderende en vileine mediacircus dat rond de zaak Dutroux werd opgezet, het daaruit volgende 'spaghetti-arrest' en de ongehoorde heksenjacht op onderzoeksrechter Connerotte, de 300.000 betogers voor de Witte Mars in Brussel en de dioxinecrisis die leidde tot de val van de regering Dehaene?

Van Istendael blijkt, mede door zijn journalistieke loopbaan bij de BRT, een kenner te zijn van het reilen en zeilen in de vroegere DDR. Zo was hij als toenmalig correspondent bij de openbare omroep aanwezig op die memorabele persconferentie van 9 november 1989 waar Günter Schabowski de val van de muur zo maar 'en passant', langs zijn neus weg toegaf tegenover het aanwezige journaille en daarmee meteen de handdoek in de ring gooide voor het gehele regime. Boeiende en originele bladzijden worden in dit boek ook gewijd aan voormalige Oost-Duitse cultuurcoryfeeën zoals Bertolt Brecht en Heiner Müller, de alom gelauwerde theatermaker uit Berlijn die in de vroege jaren negentig hier zomaar eventjes de boel op stelten kwam zetten met zijn monumentaal theaterstuk 'die Hamletmaschine'. Ik bedoel maar, toen ik die voorstelling in de Singel bekeek met toenemende verbijstering, had ik nadien het gevoel om nog nooit zo van de sokken geblazen te zijn. Het toen politiek hoogst volatiele thema, geënt op Shakespeares' incestueuze koningsdrama bleek meteen een voltreffer en liet niemand onberoerd. Van Müllers werk is weinig vertaald naar ons taalgebied en het is echt jammer dat zijn autobiografie 'Krieg ohne Schlacht. Leben in zwei Diktaturen' enkel in het Duits te lezen is. De reeks 'privé-domein' zou een uitgelezen platform kunnen zijn om alsnog met een geannoteerde vertaling deze lacune op te vullen. Müllers memoires verduidelijken ons het geaccidenteerde parcours dat hij aflegde in zijn relatie met de autoriteiten van het NS-regime, de DDR alsook met het Duitsland van na de Wende. Hij was ideologisch nooit voor één gat te vangen. Hij zocht in elk systeem de spanningen op en legde daar steeds zijn vinger op het onvolkomene van de staatsstructuur, de etterende wonde van de vigerende ideologie. 'Die Hamletmaschine' uit 1977 is, samen met 'Quartett' (1980), Müllers meest gespeelde theaterstuk en werd bovendien getoonzet door Wolfgangs Rihm in een opera die begint met die memorabele quote: 'Ich war Hamlet. Ich Stand an der Küste und redete mit der Brandung BLA-BLA, im Rücken die Ruinen von Europa'. (CD uitgebracht door het WERGO-label - Musiktheater in fünf Teilen (1983-1986) - Live-Mitschnitt der Uraufführung im Nationaltheater Mannheim, 25, und 27.3.1987).

Maar we dwalen af...Ook bijzonder charmant om lezen in van Istendaels boek is het relaas van zijn zoektocht naar een nieuwe theepot in Stoke-on-Trent, het mekka van het Engelse porselein, en de bevlogen bladzijden waarin hij ons meeneemt naar Utrecht, een stad waar hij een deel van zijn jeugd doorbracht. Dit boek, deze uitbarstingen, beginnen evenwel met een open brief aan de in 2016 overleden Jef Lambrecht, die een collega was van van Istendael op de redactie van de BRTN. Van Istendael deelt hem mee waarom hij er de brui aan gaf om nog langer voor de BRTN te werken. We schrijven 1993. De verstikkende vermarkting die zich aanvankelijk enkel in het medialandschap doorzette, rukt nu in alle andere maatschappelijke domeinen met rasse schreden op. Voor kritisch en onafhankelijk journalistiek werk dat per definitie diepgravend, onbuigzaam en bijgevolg tijdrovend is werd stilaan het graf gedolven. Wie zich daar toch nog aan wilde wagen verwees men door naar het fonds Pascal Decroos als laatste toevluchtsoord voor degelijke onderzoeksjournalistiek. Wat niet marktconform was en de neoliberale religie in de weg stond moest wijken. En hier wil ik toch even een persoonlijke oprisping ventileren: In 1989 maakte de commerciële televisie in Vlaanderen zijn intrede en gedurende de jaren '90 werd onomwonden aan de weg geplaveid voor een collectieve nivellering van het niveau van heel wat televisieprogramma's, niet in het minst ook bij de openbare omroep. Misschien herinneren sommigen zich nog dat in de jaren '80 net na het zeven uur journaal, in volle prime-time, het magazine 'Kunstzaken' op televisie nog een platform kreeg. Toen was volkverheffing misschien nog net niet dat vies woord waar men het vandaag voor verslijt. Ook de éénmalige reeks 'Container', een highbrow filosofisch-artistiek programma op het tweede net, werd aan de schandpaal genageld als zijnde te elitair en algauw werd het project met de stille trom afgevoerd. Dit inspireerde overigens 'de Witte Raaf' in 2007 tot een editoriaal over de lijdensweg die dit format aflegde. Verder verdween het duidingsprogramma na het radionieuws, 'Actueel', begin 21ste eeuw uit de ether, alsook het door mij felgesmaakte programma 'Wereldbeelden' dat Radio 3 steevast op zaterdagvoormiddag uitzond. Alles wat ook maar enigszins naar een genuanceerde uiteenzetting van divergerende standpunten zweemde werd systematisch afgeblokt. Het polyfone, wederspreekbare debat schoof steeds meer op in de richting van de diffuse, verdwazende oneliner of van een goedgebektheid die verder geen sprankel dissidentie meer toeliet omdat je er anders alleen nog maar de lachers mee op de hand kreeg. Niet dat van Istendaels boek expliciet het radio- en televisielandschap fileert, maar dit terzijde komt bij me op omdat hij ons wel met het nodige sarcasme de contouren schetst die de totale vermarkting van 'de ruimte van het volledige leven' (Lucebert) mogelijk maakten. En dat die vermarkting sine qua non nog altijd verdwazing betekent, hoeft hier verder geen uitgebreid betoog meer.

Wat mij toch bijzonder trof in dit boek is het unieke, briljant beheerste Nederlands dat deze essayist en dichter zich eigen heeft gemaakt. Van Istendael hierover: 'Ik schrijf één taal, mijn taal, de nederlandse, die ik jaloers koester en bewaak en met zorgen omring. En mijn geschreven woorden moeten van mij wegzweven en zingend in vervulling gaan voor iedereen die mijn geschriften wil lezen.'

Hoewel stilaan voer voor nostalgici beveel ik U deze met passie, enthousiasme en verontwaardiging geschreven 'uitbarstingen' toch ten zeerste aan en het discours dat ze uitdragen vormt nog steeds een aanvulling op al datgene wat men in vele mainstream krantenartikels helaas veel te weinig kan lezen. ( )