Angstaanjagend boek als je kijkt naar de parallellen die je kunt trekken met landen en bewegingen in de tegenwoordige tijd. Je krijgt een goed inkijkje in de werkwijze van de fascisten in Italië tussen de eerste en de tweede wereldoorlog. Jammer dat de informatie over het leven van Mussolini vaak wordt vertelt vanuit zijn omgeving en niet vanuit hemzelf. Maar het is desalniettemin een goed leesbaar boek. ( )

Als student geschiedenis maakte ik ooit een masterproef over een onderwerp uit de periode tussen de twee wereldoorlogen. Wat me altijd getroffen heeft was de enorme intensiteit waarmee mensen toen in de wereld stonden. De slachting van de eerste wereldoorlog en de verwachting dat die slachting niet zinloos zou blijven, had een enorm ideologisch vuur losgewoeld en een hele generatie in waarlijk revolutionair vaarwater gebracht. In de verwarrende tijden van onmiddellijk na de oorlog liepen linkse en rechtse denkbeelden door elkaar, dikwijls in één en dezelfde persoon. Dat verklaart ook waarom vele mensen nogal gemakkelijk de overstap over en weer maakten en met evenveel felheid een compleet ander ideologisch standpunt gingen innemen. En het brute oorlogsgeweld en de opgelopen frustraties verklaren ook waarom de drempel om geweld te gebruiken zo laag lag, zowel links als rechts.
Dit was de bedenking die spontaan bij me oprees bij het lezen van dit boek. Antonio Scurati evoceert erin de tijdsperiode 1919-1924 toen het in Italië broeide van revolutionaire organisaties, chaotische stakingen en gewelddadige confrontaties. Het was de ideale voedingsbodem voor ideologisch erg bewegelijke figuren zoals Mussolini, die bovendien een psychopathologisch hang hadden naar radicale, gewelddadige handelingen, mee gevoed door de (valse) heroïek van de loopgraven. Scurati brengt het tot leven door een mozaïek te brengen aan invalshoeken en episodes, duidelijk documentaire fictie, met zelfs de aanhaling van originele documenten.
Hoofdfiguur is uiteraard ‘M.’, Benito Mussolini, de zoon van een onbeduidende smid uit Noord-Italië die voor de oorlog een rol had gespeeld in de socialistische pers, maar dan geradicaliseerd was en na de oorlog duidelijk zijn eigen ideologische weg steunend op een cocktail van heel uiteenlopende invloeden, maar vooral gedreven door daadkrachtig handelen, bij voorkeur met flitsend geweld. Scurati’s portret van Mussolini is effectief, in die zin dat je een authentiek beeld krijgt van de listige manier waarop hij zich door die woelige periode een weg naar de top wist te vechten. Hij geeft ook treffend aan hoe wankel de positie van het fascisme herhaaldelijk was: in 1919 stelde het maar amper iets voor, maar het wist zich door gewelddadig verzet tegen de fabrieksbezettingen en algemene stakingen van de socialisten steun te verwerven van de middenklasse en het grootkapitaal; in 1922 was de gok van de mars op Rome bijna faliekant afgelopen, maar door behendig maneuvreren wist Mussolini de liberale tegenstand te breken en het premierschap te verwerven, en in 1924 wankelde zijn regime alweer na de brutale, door hem bevolen moord op de enige nog overblijvende opposant die die naam waardig was, Giacome Matteoti, maar opnieuw wist Mussolini de bovenhand te halen door de aarzeling van de resterende oppositie en door retorisch meesterschap. Scurati laat niet na om te beklemtonen dat zelfs bewonderde filosofen en literatoren als Benedetto Croce en Luigi Pirandello voor zoveel bravoure door de knieën gingen.
Allemaal razend interessant, met uiteraard bijzonder veel parallellen met het in onze tijd weer oprukkende populisme. Maar toch is de lectuur van dit boek een lastig karwei. Er is niet alleen de omvang (ruim 800 bladzijden), maar ook de voortdurend wisselende perspectieven en de enigszins archaïsch-bombastische stijl (uiteraard in de lijn van het toenmalig gezwollen taalgebruik). Het vergt van de lezer behoorlijk wat doorzettingsvermogen. Een geweldige prestatie van Scurati, zonder twijfel, maar geen nachtkastlectuur. ( )

Een interessant boek over de opkomst van het fascisme in Italië en vooral de rol van Mussolini daarin. De beschrijving is chronologisch ingedeeld in korte hoofdstukken, afgewisseld met een aantal citaten van betrokkenen uit diezelfde periode. Dit levert een indringend beeld op van de chaos die rond 1920 in Italië heerste en tegelijk is het ook heel beklemmend als je leest hoe het fascisme naar de macht greep. De mensen stonden er bij en keken er naar, zoals in Nederland de mensen naar de jodenvervolging keken. ( )

Fascinatiing fiction-non-fiction about Mussolini's rise to power and Italy after WWI. How Italy swallowed fascism and descended into hell. Responsibility of the socialists, many of whom followed the Duce. The raw violence but also the divisions within the fascist factions and Mussolini's brilliant divide and rule.

Is het een roman of is het geschiedschrijving, dat is niet duidelijk, maar zeker is dat “M. De zoon van de eeuw� tot een megabestseller is uitgegroeid in Italië. Dat bewijst – voor zover dat nodig was – dat de figuur van Mussolini, want over hem gaat het boek van Antonio Scurati, de Italianen vandaag nog steeds fascineert zij het uit afkeer zij het uit bewondering.
M is – laten we het daarbij houden – de geromanceerde versie van de opkomst en ondergang van het fascisme in Italië. Het eerste deel bestrijkt de periode 1919-1924, er moeten nog twee delen volgen. Over het persoonlijke leven van Mussolini vernemen we alleen het hoogstnoodzakelijke: geboren als de zoon van een dorpssmid in het Noorden van Italië, wonderkind, zwerver – hij slaapt in Zwitserland onder bruggen voor hij wordt uitgewezen – socialist en hoofdredacteur van het partijblad Avanti, oorlogstegenstander en vervolgens propagandist van Italiës deelname aan de eerste Wereldoorlog in 1915. De rest is bekend: hij wordt uit de partij gezet, evolueert meer en meer in rechts-nationalistische richting en verovert met zijn “Fasci di combattimento� na de legendarische Mars van de fascistische knokploegenb op Rome de absolute macht. Het eerste deel eindigt met de moord op de socialistische topman Giacomo Matteotti, die nauwgezet alle gewelddaden van de fascisten in het parlement opsomt en het zwijgen wordt opgelegd als hij een groot corruptieschandaal dreigt bloot te leggen.

Mussolini en Margherita Sarfatti
Een biografie van Mussolini kunnen we het werk dus al evenmin noemen, al worden heel wat bladzijden gewijd aan zijn verhouding met Margherita Sarfatti, een Venetiaanse erfgename van Joodse afkomst die net als hij van socialiste evolueert tot fanatieke fasciste. Ze is hoogontwikkeld, rijk, kunsthistorica en verzamelaarster en ze wordt de intellectuele mentor van Benito Mussolini genoemd. Het fascinerende van het boek ligt hem veeleer in de huiveringwekkende beschrijving van de manier waarop de fascisten aan de macht zijn gekomen. In een onderkoelde boekhoudersstijl dompelt Scurati ons bladzijde na bladzijde onder in de bewogen en tragische geschiedenis van het Italië kort na de eerste Wereldoorlog. De ontstellende armoede op het platteland – veel aandacht gaat naar de verschrikkelijke toestanden in de Povallei waar grootgrondbezitters de landloze boeren op genadeloze wijze uitpersen. Het is een vruchtbare bodem voor socialisten en communisten terwijl in de steden van het Noorden het industrieproletariaat de ene verkiezingsoverwinning na de andere behaalt. Tegelijk wordt Italië verscheurd door de erfenis van de oorlog met voor- en tegenstanders van Italiaanse deelname die ook na de wapenstilstand letterlijk met getrokken messen tegenover elkaar staan. De “Arditi� – een elitekorps van vrijwilligers in de oorlog – zullen de stoottroepen leveren voor de fascisten.

De jonge Mussolini als dandy
Niets wees er in de eerste jaren van hun opkomst op dat de fascisten stormenderhand de macht zouden veroveren in Italië. De oprichting van de eerste “Fasci die combattimento� was voor de burgerlijke Corriere de la Sera niet meer dan enkele regels waard, nauwelijks meer dan het bericht over de diefstal van drie ton zeep. Het is met dergelijke details dat de auteur ons meevoert langs de kronkelige weg die het fascisme aan de macht brengt. Scurati heeft zo te zien elk krantenbericht, elk politieverslag, elk dagboek, alle toespraken, notulen van vergaderingen en honderden brieven gelezen die als broodkruimels op die weg zijn achtergebleven. Elk kort hoofdstuk wordt gelardeerd met citaten uit die onuitputtelijke bron getuigenissen.
De fascisten kwamen aan de macht met geweld. De knokploegen zaaiden terreur op het platteland en in de industriesteden. Vakbondsleiders, linkse politici en journalisten werden omgebracht. Gebouwen van linkse partijen en vakbonden in brand gestoken. Terreur op het platteland. Boerenleiders werden voor hun eigen achterban vernederd en afgetuigd, zo niet beestachtig vermoord. De knokploegen kregen financiële steun van industriëlen als Giovanni Agnelli, senator en baas van Fiat, of Ettore Conti, pionier van de elektro-industrie, en de grootgrondbezitters op het platteland. Zij werden gedreven door de angst voor het Rode Gevaar. En inderdaad ook in Italië leek kort na de oorlog de Revolutie elk moment te kunnen uitbreken. In Turijn konden de arbeiders loonsverhoging, arbeiderszelfbestuur en winstdeling afdwingen. Agnelli, de grote baas van de stad, moest na de onderhandelingen daarover in Bologna bij zijn terugkeer bij Fiat onder een boog van rode vlaggen door lopen en zijn arbeiders horen schreeuwen: ‘Leve de Sovjets!’ Op zijn kantoor zag hij boven zijn bureau het met hamer en sikkel bekroonde portret van Lenin hangen.
De vraag is dan hoe het komt dat arbeiders en boeren die ei zo na de macht hadden gegrepen in Italië zo snel en zo compleet van de kaart werden gespeeld. Het geweld en het kapitaal van de heersende klasse verklaart veel, toch blijft het verbazingwekkend hoe snel het socialistische machtsbastion in elkaar zakte. Boeren die tot voor kort lid waren van linkse plattelandsvakbonden gingen massaal over naar het fascisme.
Op het station van Ferrara is degene die iedereen ‘Duce’, leider van het fascisme, is gaan noemen aangekomen in het gezelschap van twee mannen die nog geen tien jaar eerder aan het hoofd stonden van de plaatselijke opruiende socialistische Raad van Arbeid – Umberto Pasella en Michele Bianchi – en nu scharen ze zich aan de zijde van Vico Mantovani, de reactionaire leider van de Agraria [1], waar ze de boeren vóór de oorlog tegen ophitsten. Inmiddels heeft Italo Balbo hier echter met het systematische geweld en de belofte van herverdeling van de grond de kaarten opnieuw geschud. De socialistische boerenbonden beginnen massaal over te stappen naar de fascistische vakbonden.
Talloze fascistische leiders waren tot voor kort overtuigde socialisten of anarchisten. Ook Scurati heeft geen pasklaar antwoord:
En toch blijft er aan deze onverwachte ineenstorting iets geheimzinnigs kleven. De 63 gemeenten in de provincie Rovigo, alle in handen van de socialisten, worden de een na de ander bezet zonder dat ze ooit op het idee komen zich tegen de agressor te verenigen. De Socialistische Partij, die de zeggenschap over de hele provincie had, raakt die in de loop van één enkele winter kwijt.
Al kun je tussen de regels een aantal verklaringen vermoeden: de verdeeldheid van links, de ideologische strijd tussen de pro-Moskou socialisten die later de communistische partij vormen en de reformisten, de onbeslistheid van de burgerlijke partijen, het opportunisme van de liberalen en de gematigde nationalisten, de invloed van extreemrechtse adviseurs op koning Victor Emanuel. Maar bovenal is het de wraak van de heersende klassen:
Op het Emiliaanse platteland geven de door de vernietiging van de socialistische bonden aan zichzelf overgelaten boeren zich over vanwege de honger. De landeigenaars voeren een wraakstrijd, die tientallen sociale hervormingen ongedaan maakt. De fascistische coöperaties onderhandelen rechtstreeks met de bazen en schaffen de landovereenkomsten achter elkaar af, of als dat niet kan, schorten ze het collectieve karakter van de contracten op.
Of nog: de angst die de fascisten vakkundig weten te exploiteren en omzetten in haat:
Soms, zoals in Ferrara, is een slechte oogst voldoende voor paniek. Iets heerlijks, die paniek, de verloskundige van de Geschiedenis! Cesare Rossi herhaalt steeds dat dat hun wonderbaarlijke ruil kan zijn: haat in ruil voor angst. De nieuwe fascisten zijn allemaal mensen die tot gisteren beefden van angst voor de socialistische revolutie, mensen die leefden op angst, angst aten, angst dronken, met angst naar bed gingen.
Zoals de Nazis in Duitsland een decennium later komen ook de fascisten in Italië aan de macht door medeplichtigheid van de burgerlijke partiien. De liberaal Giovanni Giolitti [2], die bekend stond als “king maker� bij de vorming van Italiaanse regeringen meende de fascisten te kunnen temmen door ze “mee in het bad te nemen.�
Giolitti, de oude vos, de regentovenaar, de oude hoer, heeft hen willen temmen, maar heeft hen gelegaliseerd; hij wilde hen gebruiken om de val van de met knuppels verpletterde socialisten te versnellen en zo zijn regering te versterken, maar hij zal een onregeerbaar parlement krijgen dat uiteengevallen is in onverenigbare partijen, in groepen die vanbinnen door vijandige, vraatzuchtige facties worden verscheurd. Kortom, de bekende oude drek, steeds dikker, steeds meer drek.

Zoals gezegd eindigt dit eerste deel in 1924 met de moord op Giacomo Matteotti, de laatste vertegenwoordiger van de socialisten die koppig weerwerk bood in het parlement. De macht van Mussolini zal vanaf dat moment vrijwel onbeperkt zijn. Maar in 1922 al liet Mussolini in een toespraak vermoeden wat de Italianen de komende jaren te wachten stond:
We verdelen de Italianen in drie categorieën: de ‘onverschillige’ Italianen, die thuis zullen blijven wachten; de ‘sympathiserende’, die rond mogen lopen; en tot slot de ‘vijandige’ Italianen, en die zullen niet rond mogen lopen. ( )

Scurati kreeg voor dit boek de Premio Strega 2019 en heeft dat naar mijn idee ook verdiend. Het boek ligt op een kruispunt van roman en geschiedenisboek maar kan je niet zomaar een historische roman noemen. Voordat ik deze turf van 839 pagina's begon, las ik de biografie die R.J.B. Bosworth schreef over Mussolini. Op die manier hoopte ik het overzicht te kunnen houden over de veelheid van personen en feiten die Scurati de revue laat passeren. En dat hielp wel. Scurati lardeert de vele korte hoofdstukken, die telkens een van de vele protagonisten belicht of aan het woord laat, met uittreksels uit hun brieven, geschriften, krantenartikels of officiële documenten uit die tijd. Zo blijft hij erg dicht bij de feiten maar geeft hij tegelijk toegang tot de afzonderlijke denkwereld van ieder van de spelers op het politieke veld. Dat veld omvat de periode tussen 23 maart 1919 (= stichting van de Fasci di combattimento) tot 3 januari 1925 (= wanneer Mussolini in het parlement alle verantwoordelijkheid voor de moord op Matteoti op zich neemt en in feite zijn dictatuur begint). We kunnen dus vermoeden dat Scurati nog een vervolg (naar verluid wordt het zelfs een trilogie) gaat breien aan dit op zich al volumineuze, goed gedocumenteerde en gedetailleerde boek dat zich toch opvallend vlot laat lezen. ( )