Hertmans wekt heel gemengde gevoelens in mij op. 'Oorlog en Terpentijn' was een twijfelgeval voor mij, met 'de Bekeerling' overtuigde hij mij helemaal, maar dit is weer een stap achteruit. Net als in de twee andere gevallen brengt Hertmans weer gefictionaliseerde geschiedenis met een persoonlijk tintje. Deze keer reconstrueert hij het leven van Willem Verhulst, een radicale Vlaams-nationalist die in de Tweede Wereldoorlog collaboreerde met de nazi’s, het tot SS-er schopte en tal van mensen in 'Gent en omgeving verklikte. En de persoonlijke band is dat de auteur blijkbaar – zonder dat hij het besefte – in zijn jonge jaren een huis kocht in Gent, waar die Verhulst met zijn gezin gewoond had. De roman is opgehangen aan de rondgang die de jonge Hertmans doet met de notaris in de toen erg vervallen woning (van verdieping naar verdieping telkens hoger, vandaar de titel ‘De opgang’). Trouw aan zijn postmodernistische overtuiging besteed Hertmans ook uitgebreid aandacht aan de manier waarop hij het leven van Verhulst en zijn gezin heeft gereconstrueerd: de raadpleging van archiefstukken, van gepubliceerde en niet-gepubliceerde schrijfsels door Verhulst en zijn omgeving, de gesprekken met familieleden en getuigen, het bezoek aan plaatsen waar Verhulst geweest is.
Mijn magere quotering/rating verraadt dat ik opnieuw niet helemaal in de ban was van deze Hertmans. Om te beginnen is er de figuur van Willem Verhulst zelf. Hertmans geeft zelf toe dat hij er niet in slaagt greep te krijgen op hem, niet echt kan reconstrueren wat Verhulst bewoog, de man roept meer vragen op dan dat er beantwoord worden. Uiteraard hoeft dat ook niet echt, zowel in een historische studie als een fictiewerk kan een hoofdpersonage gerust efemeer of ambigu blijven (per slot van rekening was de 11de eeuwse Vigdis in De Bekeerling nog veel meer efemeer). Maar de grote nadruk die Hertmans aan Verhulst geeft als dragende figuur, maakt wel dat je min of meer op je honger blijft. Bij nader inzien bleek Verhulst een kleine garnaal, een bureau-nazi, zij het dat ook hij heel veel ellende heeft aangericht en daar achteraf maar heel beperkt heeft voor moeten boeten.
Zoals veel andere reviewers al hebben aangeduid blijkt de échte hoofdfiguur van deze roman eerder de Nederlandse vrouw van Verhulst, de vrome protestantse Mien/Mientje, te zijn. En hier zit ik met een heel ambivalent gevoel. Hertmans schetst haar als een ware heldin, die zich bescheiden maar beslist verzette tegen het radicalisme van haar man, en die zowel haar kinderen als tal van anderen heel bereidwillig hielp. Afgaande op wat Hertmans schrijft, heeft het er alle schijn van dat Mien inderdaad een heel hulpvaardig en rechtschapen vrouw was. Maar op verschillende momenten heb ik de indruk dat de auteur het beeld van Mien iets te hagiografisch schetst, en de beschikbare informatie manipulerend behandelt. Zo doet hij uitschijnen dat Mien pas na de bezetting van België door Nazi-Duitsland, midden 1940 dus, doorhad dat haar man de radicale toer opging en collaboreerde. Dat is dan wel in tegenspraak met de bezoekjes die het héle gezin blijkbaar in de jaren 1930 aan Duitsland bracht en waarbij het nazi-milieu heel openlijk gefrequenteerd werd. Naar mijn smaak schildert Hertmans haar dus toch wel iets te naïef af, al kan ik uiteraard alle begrip opbrengen voor het loyauteitsdillemma waar ze ongetwijfeld mee geworsteld moet hebben.
Dat gevoel van manipulatie, van de kant van de auteur, bekroop me nog meer naar het einde van de roman. Hertmans gaat daar verschillende keren de moralistische toer op, met expliciete waarschuwingen tegen extreemrechts vandaag. Zeker zijn uitgebreide aandacht voor de hulde die Bart De Wever in 1997 (toch nog een obscuur figuur) aan de minnares van Willem Verhulst en enkele andere figuren bracht, gaf me een ongemakkelijk figuur. Ik deel het standpunt van de auteur terzake, maar je hoeft je lezer echt niet zo belerend bij het handje te nemen, is mijn oordeel, die kan ook zelf wel zijn conclusies trekken.
Gemengde gevoelens dus, waardoor deze roman me niet helemaal kon overtuigen. Compositorisch hinkt dit verhaal ook op iets teveel benen (historische reconstructie van het leven van Verhulst en zijn gezin, flashback naar de rondgang van de auteur in 1979 in het Gentse huis, en de inspanning van de auteur nu om het verleden te reconstrueren). Literair zijn verschillende passages zeker op niveau, maar echt vuurwerk moet je van deze roman niet verwachten. ( )

Hertmans koopt eind 70 er jaren een huis in Gent. Hij komt er jaren later achter dat daar een SSer heeft gewoond met zijn gezin. Hij gaat op zoek naar de geschiedenis van deze man en het huis. Hij beschrijft het treurige verhaal van een man die als kind gepest is, hij was blind aan één oog, eigenlijk een heel gewoon mannetje die met verkeerde ideeën in aanraking komt en daar van alles aan ontleent. Dit is combinatie denk ik met het probleem dat Vlamingen zich toch vaak achtergesteld voelen t.o.v. Walen door hun regering.
De beloften van het grootste Germaanse rijk speelden daar handig en vaak met vreselijk gevolgen op in.
Zo zijn Willem Verhulst’s ideeën een mengeling. Hij klimt hoog in de Vlaamse Nazi beweging en jaagt honderden mensen de kampen, de martelkamers en de dood in. Hij heeft een lieve vrouw, die zijn ideeën niet deelt maat ook niet echt tegen hem opstaat, drie kinderen en een minnares, openlijk en al.
Na de oorlog wordt hij tot levenslang veroordeeld maar zit maar een jaar of 7 van zijn straf uit. Daarna krijgt hij gewoon weer een baan en is de rest van zijn leven verongelijkt vanwege het hem aangedane onrecht. Hij woont zo nu en dan bij Mien, zijn vrouw van wie hij wel is gescheiden en Griet, de minnares. Hertmans schrijft prachtig Vlaams, eigenlijk wordt het verschrikkelijke wat hij ook beschrijft nog erger doordat het Vlaams zo “lief” klinkt. Ik wist wel dat in België problemen zijn/waren met de tweetaligheid en dat dat veroorzaakt heeft dat soms Vlamingen “de verkeerde kant” kozen. Willy Corsari beschrijft dat al prachtig in “ Schip zonder haven” dat ik als heel jong mens las. Maar om het zo weer langs te zien komen. Heftig! Een heel mooi boek, wel somber stemmend. ( )

Blauwe regen en zwarte deuren

Bijna 20 jaar geleden kochten we ons huis, naar hedendaagse normen, voor een appel en een ei. Ook al was de woning leeg toch ontdekten we restanten van de vorige eigenaars: het gedateerde behangpapier, een muur op de slaapkamer bekleefd met een exotisch landschap, een half vergaan soft-erotisch blaadje onder het bad,… Daarnaast dateert het huis van 1950 en heeft het de typische stijlkenmerken van toen. Ze bepalen de ziel van de woning en waar we, naast de betaalbaarheid, voor vielen.

24 jaar voor onze aankoop, in 1979, bezocht Stefan Hertmans samen met notaris De Potter een leegstaand pand in het Gentse Patershol en kocht deze woning zonder er zich enigszins van bewust te zijn welke beladen geschiedenis ze bevatte. Het donkere vochtige pand intrigeerde Hertmans; hij verbleef er 20 jaar. Enkele jaren geleden krijgen het huis, en nog meer zijn bewoners, terug zijn aandacht. Wie was Willem Verhulst, man van de Nederlandse Mientje Wijers en vader van Adriaan Verhulst, een docent van de jonge Hertmans? Door in hun verleden te graven, dochters en oude kennissen te spreken, krijgt Hertmans langzaamaan een beeld van de familie Verhulst.

Op een niet-veroordelende wijze vertelt De Opgang hoe een collaborerende Vlaming in de jaren 30 en 40 van de vorige eeuw zichzelf en zijn gezin in moeilijke papieren brengt. Opvallend is de periode na Wereldoorlog II waarin Willem en sympathisanten uit zijn entourage niet tot inkeer zijn gekomen. Het extreemrechtse gedachtengoed blijft trouwens leven tot op de dag van vandaag.

Stefan Hertmans schrijft in een weergaloze stijl en af en toe in het sappige Gents dialect een geschiedenis van een huis, inwoners en omgeving neer. De Opgang is een beklijvende roman over blauwe regens, zwarte deuren, marmeren schoorstenen en transistorradio’s. Lees dit boek, begrijp de geschiedenis en voorkom een nieuwe opgang. ( )