New Scientist:
Het heelal lijkt perfect voorbereid op onze komst. Als de zwaartekracht net anders was geweest, of als het neutron net wat zwaarder was geweest, waren er nooit sterren, planeten en mensen ontstaan. Een raadselachtig toeval, dat de beroemde fysicus Stephen Hawking per se wilde verklaren. Samen met zijn Vlaamse collega Thomas Hertog ontwikkelde hij een radicaal nieuwe kijk op kosmologie. Op zijn sterfbed droeg Hawking zijn Leuvense kompaan op om hun inzichten te bundelen in een boek. Zo ontstond Het ontstaan van de tijd.

In het boek behandelt Hertog de vele theorieën en concepten die een rol spelen in de studie van het heelal, zoals snaartheorie, relativiteitstheorie, quantummechanica, de oerknal en zwarte gaten. Dat lijkt een ratjetoe aan onderwerpen, maar dankzij de rode draad van het levensvriendelijke heelal zit het boek uitstekend in elkaar.

Filosofische twist
In de tweede helft wordt het boek filosofischer. Hertog introduceert dan de ommezwaai in denken die Hawking begin deze eeuw maakte. Natuurkundigen proberen altijd het heelal ‘van buitenaf’ te bekijken. Maar omdat in de quantummechanica de waarnemer een centrale rol speelt, was dit ‘godenperspectief’ volgens Hawking niet langer houdbaar. Hij verruilde het voor een ‘wormperspectief’: een visie waarin de natuurwetten op gelijke voet staan met de deeltjes, apparaten en mensen die de natuur beïnvloeden.

Verder stelde Hawking dat het onmogelijk is het heelal vanaf de oerknal tot nu te beschrijven. Je kunt beter vanuit het heden terugkijken naar het verleden. Zo behandel je de ontwikkeling van het heelal zoals de evolutie van leven. Alle natuurwetten, bijvoorbeeld ook het verstrijken van de tijd, komen dan voort uit een evolutionair samenspel rond de oerknal.

Hawkings sparringpartner
Elk hoofdstuk heeft een leuke introductie en afsluiting, vaak over Hertog en Hawking zelf. De weergaven van hun gesprekken, vanwege Hawkings toestand altijd kort maar krachtig, geven een mooi inkijkje in hun interactie – zeker als die in een Cubaanse danstent plaatsvonden. Hertog zet Hawking op een voetstuk en roemt zowel zijn brille als zijn persoonlijkheid. Jammer genoeg lijkt de Leuvenaar zijn eigen inbreng wat weg te cijferen: hij presenteert zichzelf vooral als sparringpartner.

Al met al zit het boek tjokvol boeiende informatie. Door de flinke diepgang is het niet geschikt als eerste introductie in de kosmologie. Maar als u enige basiskennis hebt, zal het boek uw hoofd op een prettige manier doen duizelen. ( )

Het lijkt mij telkens een heuse tour-de-force wanneer iemand uit het vakgebied een toegankelijk boek wil schrijven over theoretische fysica, relativiteitstheorie en/of kwantummechanica. Carl Sagan, Stephen Hawking, Brian Greene, en Carlo Rovelli zijn enkelen die daar naar mijn aanvoelen vrij aardig in zijn geslaagd. Maar eens zo'n boek zijn weg naar het brede publiek heeft gevonden, dreigt het al weer achterhaald te zijn door nieuwe theoretische ontwikkelingen en/of nieuwe observaties. Daarom komt dit boek ook weer op een goed moment. Hertog werkte jarenlang samen met Hawking in het uitwerken van een nieuwe kosmologie. Daarmee kan hij nu terug kijken op voorgaande theorieën en bevindingen om deze op te nemen binnen een nieuw en breder kader. Dit proberen hier samen te vatten is voor mij onbegonnen werk omdat ik het gevoel heb zelf amper een deel ervan te begrijpen. Het was voor mij tijdens het lezen van dit boek wel helpend om nu en dan terug te grijpen een van de boeken van voornoemde auteurs of om op YouTube enkele video's te bekijken van Fermilab, Neil deGrasse Tyson, Sabine Hossenfelder of Brian Cox. Vooral om de eerste helft van dit boek door te komen, was dit een grote hulp. En ik kan begrijpen dat sommigen LT'ers dat tegen dan opgaven om door te lezen. Maar dat loont wel degelijk de moeite want als lezer krijg je naar het einde toch een gevoel dat verschillende tot dan losse draden of cryptische stukken toch stilaan samenhang gaan vertonen om af te rond met de laatste theorie waaraan Hawking en Hertog samen werkten. Laat mij een kort stukje citeren uit het laatste deel van dit boek in de hoop dat dit iets kan verduidelijken en menig LT'er zin geeft om dit boek te lezen.
"In een kwantumheelal komen een tastbaar verleden en een tastbare toekomst tevoorschijn uit een waas van mogelijkheden, in een continu proces van bevraging en waarneming. Dit waarnemerschap, het interactieve proces dat de kern vormt van de kwantumtheorie en dat wat 'kan zijn' transformeert in wat 'gebeurt', geeft het heelal voortdurend wat meer vorm. Waarnemers krijgen -in die kwantumzin- een soort creatieve rol toebedeeld, wat voor een subtiele subjectieve toets in de kosmologie zorgt. Zon' waarnemerschap introduceert ook een terug-in-de-tijd element in de kosmologische theorie, want het is alsof waarnemingen van vandaad met terugwerkende kracht de uitkomst van de oerknal vastleggen. Daarom noemde Stephen zijn finale theorie top-down-kosmologie; we ontrafelen de fundamenten van de geschiedenis van het universum omgekeerd in de tijd, van het heden naar het verleden.
Door waarnemerschap in haar theoretische architectuur te integreren, maar zonder het leven een bevoorrechte rol te geven, vermijdt de top-down-kosmologie niet alleen het gevaar om te verdwalen in de wiskunde, waar Arendt op had gewezen, maar ook de valkuilen van het antropisch principe. Ietwat prozaïsch zou je kunnen zeggen dat Stephens laatste theorie de mens niet opvat als een goddelijke figuur die boven het heelal zweeft of als een hulpeloos slachtoffer van de evolutie in de marge van de werkelijkheid , maar als niets meer of minder dan zichzelf." (p. 314) ( )

Door het lezen van dit boek besef ik beter dat ik niet weet hoe ik in quantummechanica correct kan redeneren over het verleden.

Ik vond veel zaken onduidelijk in het boek. Wat heeft Darwin te maken met cosmologie (bv blz 188)?
Wat is er mysterieus aan het instorten van golffunctie (blz 229)?
Wat is nu juist zijn nieuwe theorie?
Ik kon niet meer volgen wat er allemaal aan de hand was en ben gestopt met lezen op blz 256.