Willem Blaeu (1571–1638)

In 1608 verscheen Het licht der zee-vaert. Met dit boek begon Willem Janszoon (1571-1638), die rond 1620 de naam Blaeu zou aannemen, zijn carrière als auteur én als drukker en uitgever van boeken. Daarvóór was Blaeu al ruim een decennium in Amsterdam werkzaam als vervaardiger en verkoper van kaarten en instrumenten. Van Het licht der zee-vaert werden vervolgens een halve eeuw vele herdrukken, uitbreidingen en verbeteringen gepubliceerd. Al die zeemansgidsen van Blaeu tonen op hun eigen manier de carrières van Willem Jansz Blaeu en zijn zoon Joan.

Tot nog toe hebben in het onderzoek naar zeemansgidsen vooral de cartografische aspecten aandacht gekregen. Alle in de Republiek geproduceerde zeemansgidsen zijn verzameld en beschreven door de historisch-cartograaf Cornelis Koeman in het vierde deel van zijn Atlantes Neerlandici (1970). Daar spreekt Koeman in het kader van Het licht der zee-vaert over ‘several not relevant parts …, as poems, dedication, privilege, etc.’ Die genoemde onderdelen staan wel in de Nederlandse druk, maar ontbreken in de Engelse versie. Eerder stelde C.P. Burger al: ‘de Engelsche uitgaaf is dus eene vertaling die al het noodige geeft, maar op het overtollige zooveel mogelijk bekort.’ Vanuit het perspectief van de vervaardiger echter, zijn deze delen verre van irrelevant of overtollig. Al deze paratekstuele elementen hadden destijds hun functie en belichamen strategische keuzes van de producent. Zij zijn zeer relevant voor een beter begrip van de totstandkoming van Blaeu’s zeemansgidsen en de mensen die daarbij betrokken waren.

Een deel van die betrokkenen is al genoemd: zeelieden. Zij waren zowel potentiële klanten als ook eventuele leveranciers van informatie. Zo’n zeeman is te zien op de gegraveerde titelpagina van Het licht der zee-vaert Hij houdt een peillood in zijn hand en is te herkennen aan zijn kleding. De titelpagina toont ook de haven van Amsterdam. Onder de wapens van Holland en Amsterdam staat rechts de zeeman en links een zeevaartkundige. Hij is in ‘gewone’ kleding en houdt instrumenten vast die stuurlieden veel gebruikten: passer en graadstok. Er is wel gesuggereerd dat Blaeu zelf hier is afgebeeld. Passers, graadstokken en zeelieden met een peillood zijn ook afgebeeld op de titelpagina van Waghenaers Spieghel. Waghenaers werk is duidelijk de inspiratiebron voor Blaeu’s compositie geweest. Dit vergrootte de herkenbaarheid van zijn zeemansgids in de traditie van deze werken.

Op het gegraveerde frontispice, een illustratie die volgt op de titelpagina van Het licht, zijn eveneens zeelieden en een zeevaartkundige afgebeeld. De gravure is gemaakt naar een tekening van de Amsterdamse kunstenaar David Vinckboons, die vaker meewerkte aan publicaties van Blaeu. De voorstelling toont een ‘zeevaartkundige les’ met een zeevaartmeester die uitleg geeft, omringd door leerlingen bezig met kaarten, globes en allerhande navigatie-instrumenten. Deze tekening van Vinckboons emblematisch geworden voor dé zeevaartkundige les in de Gouden Eeuw. Boven de samengeschoolde zeelieden zijn schepen op volle zee te zien, geflankeerd door Neptunus en de eveneens mythologische ‘bewaarder der winden’ Aeolus, in nissen. Helemaal bovenaan staat ‘het licht der zeevaart’, stralend tussen zon en maan.

De gehele titel van de eerste druk maakt veel duidelijk over de inhoud en de totstandkoming. Hoewel, eigenlijk is deze té veelzeggend en belooft de titelpagina meer dan Blaeu uiteindelijk heeft waargemaakt. Er staat: Het licht der zee-vaert, daerinne claerlijck beschreven ende afghebeeldet werde[n], alle de custen ende havenen, vande Westersche, Noordsche, Oostersche ende Middellandsche Zee’n. Oock van vele landen, eylanden ende plaetsen van Guinea, Brasilien, Oost ende West-Indien.

Een schat aan zeer zeldzame kaarten uit de bloeitijd van de VOC, kort geleden ontdekt in het Corpus Christi College in het Engelse Oxford, is na driehonderd jaar terug in Nederland. De ruim twee dozijn manuscriptkaarten – ten dele vervaardigd door de befaamde Joan Blaeu – beslaan het zeegebied tussen de oostkust van Afrika, India, de Indonesische Archipel en Oost-Azië. Dit belangrijke Nederlandse erfgoed vormt een waardevolle aanvulling op de internationaal befaamde kaartencollectie van het Maritiem Museum Rotterdam (MMR).

Ter gelegenheid van de thuiskomst van de schat van Corpus Christi wordt eenmalig en in een zeer beperkte oplage een exclusieve portfolio uitgebracht. Daarin bevinden zich hoogwaardige kleurenreproducties van 30 unieke zeekaarten, waaronder de 21 meest opzienbarende exemplaren uit de Corpus Christi-collectie. Om deze pas verworven schat een waardige context te bieden zijn daarnaast uit de MMR-collectie nog een negental andere belangwekkende kaarten geselecteerd. Zoals een wereldkaart uit 1511, en een blad van het enige eigentijds ingekleurde exemplaar van de beroemde wereldkaart van Gerard Mercator uit 1569. Maar ook een manuscriptkaart van de Portugees Bartolomeu Lasso uit 1590, op basis waarvan Petrus Plancius zijn 'specerijenkaart' vervaardigde. Voorts bevat deze luxe uitgave behalve de fraai gekleurde plattegrond van Batavia door Hendrick Fokken ook unieke 17de-eeuwse VOC-landverkenningen van de westkust van Australië. Alle kaarten in deze schitterende portfolio zijn beschreven in een afzonderlijke bijlage, waarin bovendien een korte geschiedenis van de beroemde kaartenverzameling van het MMR is opgenomen.… (meer)