Ton Lemaire

De titel van dit boek is een beetje misleidend. Ton Lemaire mag dan wel tamelijk wat aandacht besteden aan het landschap en aan de ruimtelijke elementen van ons bestaan, zijn eigenlijke focus ligt op de nefaste kracht van de westerse moderniteit. Het woord zelf gebruikt hij niet: dit boek dateert van 1970 en ik denk niet dat de term toen al ‘geijkt’ was, maar het is duidelijk dat Lemaire de westerse drang tot objectivering, controle en manipulatie van de werkelijkheid in het vizier neemt.
En het is best interessant wat hij daarover te vertellen heeft. Zo illustreert hij knap hoe de Westerse schilderkunst geleidelijk het landschap van een sacrale, symbolische achtergrond tot een realistische ruimte maakte, die dus ‘vatbaar’ was, maar die dat landschap ook ontmythologiseerde, en uitmondde in een surrealistisch, versteend geheel. Terwijl het vooruitgangsgeloof (en de moderniteit) almaar verder ging in de onttovering groeide tegelijk het verzet daartegen, vanuit een gevoelen van vervreemding, dat leidde tot pogingen om de ruimte te hermythologiseren. Dat gebeurde het meest extreem in de Romantiek, met zijn obsessieve adoratie voor de natuur. Maar die adoratie was en is tegelijk ambigu, want ook de Romantiek is een poging tot manipulatie, de breuk zelf kan niet ongedaan worden gemaakt.
Het is die ambiguïteit die telkens terugkeert bij Lemaire. Bijvoorbeeld als hij het heeft over ‘wonen’, dat neerkomt op een vast middelpunt te hebben, een zekere grond van waaruit je vertrekt en waar je naar terugkeert. De moderniteit heeft dat vast middelpunt weggeslagen, heel de wereld is nu ons middelpunt, we zijn niet meer thuis op één enkele plek. Vandaar ook dat reizen bij hem een eerder negatieve bijklank krijgt (als drang om een universeel middelpunt te hebben, alles te overzien), met 1 uitzondering: het wandelen (want dat respecteert nog in zekere mate de natuur als natuur). Het is duidelijk dat Lemaire schrijft vanuit een persoonlijke onvrede, een verdriet om de teloorgang van het landschap van zijn jeugd, de niets ontziende moderniteit, en dus vanuit een melancholisch gevoel.
Interessante beschouwingen dus, maar Lemaire verpakt ze geregeld in toch wel in proza dat wel heel zwaar op de hand is, erg theoretisch-filosofisch verwoord (met een sterk hegeliaanse inslag). In enkele gevallen is zijn boek ook duidelijk gedateerd: de oosterse (in dit geval beperkt tot de Chinese) schilderkunst bijvoorbeeld wordt tot tegenvoorbeeld verheven op basis van zeer gebrekkig bronnenmateriaal (Engelse uitgaven uit het midden van de vorige eeuw); ook zijn behandeling van archeologie en prehistorie (als verarmende disciplines) is op zijn minst achterhaald te noemen. Maar wie van enig frivool filosofisch denken houdt, moet zeker slotessays lezen over kabouters en volksgeloof, over de naaktheid van het middaguur en over de filosofie van het ‘bruin worden’.… (meer)

Lemaire kende ik van zijn antropologische geschriften, en zijn fascinatie voor de omgang van indianen met de natuur. In dit boek blikt hij terug op zijn leven in dertig korte essays. Sommige ervan zijn jeugdherinneringen (meestal aan de schok die hij ervoer als hij zag hoe de mens ingreep in een stukje ongerepte natuur), andere evoceren zijn passie voor wandelen, fietsen en reizen, en op het einde filosofeert hij over tijd, vergankelijkheid en dood. Aan Lemaire is geen groot stilist verloren gegaan: zijn miniaturen zijn meestal nogal droog, en drukken vooral nostalgie uit, en een afkeer van de barbarij van de beschaving”. Het niveau van de essays is erg wisselvallig: zijn reisverslagjes staan vol met banale dooddoeners, maar de laatste essays (over tijd en dood) komen veel beter tot hun recht, vooral omdat Lemaire daarin zijn ambivalente houding ten aanzien van moderniteit onder woorden brengt.… (meer)