Niets dan lof voor de stichting Passend Lezen, die ook actuele en ook niet al te makkelijke boeken toegankelijk maakt voor slechtzienden door ze voor te lezen. En niets dan lof voor de voorlezers die hun best doen om honderden bladzijden voor te lezen in een bij de tekst passende toon. Ik vrees dat ze niet eens betaald worden, maar hoop dat ze in elk geval als vrijwilliger heel erg gewaardeerd worden. Natuurlijk kunnen zij niet alles weten. En toch had ik dit boek liever zelf gelezen: de voorlezer spreekt een groot deel van de Russische eigennamen en woorden verkeerd uit (en trouwens ook Nederlandse namen) en bij eigen lezing had ik een groot deel van de voetnoten kunnen overslaan. Deze oneigenlijke aspecten deden enige afbreuk aan mijn waardering voor het boek.

Het boek is een persoonlijke en wetenschappelijke biografie van het echtpaar Paul Ehrenfest uit Wenen en Tatiana Afanassieva, natuurkundigen/wiskundigen een die eigenlijk buitenstaanders bleven in hun vak zelfs al werd Paul uiteindelijk hoogleraar in Leiden en was hij een uiterst succesvol netwerker, poortwachter, makelaar van Einstein, Bohr en alle groten van zijn tijd in zijn vakgebied. De tragedie van Paul was dat hij geen belangrijk eigen scheppend werk tot stand bracht, die van Tatiana dat het voor een vrouw ongelooflijk moeilijk was serieus genomen te worden, laat staan echt werk te vinden als geleerde. Het kostte Tatjana in Petersburg al heel veel moeite een opleiding te volgen die recht deed aan haar wiskundige brille. En heel haar leven kreeg ze niet de wetenschappelijke erkenning waarop ze recht op en al helemaal geen geschikte baan, onlangs allerlei kleinere en grotere tijdelijke minder tijdelijke aanstellingen vooral in Rusland, maar ook in Nederland. Eigenlijk wekte zij meer mijn belangstelling en bewondering dan Paul, waarschijnlijk doordat ook de auteur er zo over denkt. Ze ontwierp hun eigen huis in Leiden in de Witte Rozenstraat, een huis dat ik ken (en bewoners waarvan in de nadagen van Tatiana én in mijn eigen tijd in Leiden ik ook kende). Ze bracht vier kinderen , was grootvan die de jongste jongen een mongool was en het oudste meisje ook weer een briljant wiskundige, hield zich intensief bezig met de tuin, organiseerde avonden en middagen met buitenlandse geleerden die voortdurend op bezoek kwamen en werkte ook nog in de didactiek van de wiskunde. Overigens droeg ook Paul zijn steentje bij aan al deze zaken, ook de opvoeding, en deelden zij een Tolstojaanse wereldvisie. De grote verdienste van bal school in zijn contactuele vaardigheden én in zijn scherpzinnige oordeel over het werk van de grootste natuurkundigen van zijn tijd, met wie hij intiem bevriend raakte (Einstein, Bohr, Lorenz en vele anderen) en alle belangrijke, invloedrijke leerlingen die hij opleidde. De verdwenen wereld van Paul en Tanja heeft een vanzelfsprekende plaats in dit boek, een wereld waarin Duitsland de centrale rol speelt in de wetenschap en de wereldoorlog en de Russische revolutie de belangrijkste gebeurtenissen zijn – niet lang voor de Tweede Wereldoorlog schiet Paul zijn jongste zoon dood en ook zichzelf. Ik vond het goed dat Margriet van der Heijden ook uitvoerig op de natuurwetenschappelijke en wiskundige kwesties ingaat. ( )

Een prachtig idee om een soort "dubbel biography" te maken van Paul en Tania Ehrenfest. Het verhaal van Paul is natuurlijk bekend. Maar door daar het verhaal van Tania naast te zetten en de relaties te leggen krijgt de levensloop van Paul veel meer diepte. Tegelijkertijd krijgen we een beeld van de problemen die vrouwen ondervonden als ze wetenschappelijke ambities hadden. Gaandeweg merkte ik dat ik veel meer geïnteresseerd raakte in het verhaal van Tania dan in dat van Paul. Waarschijnlijk zijn er van Tania minder brieven bewaard gebleven waardoor haar verhaal toch wat summier blijft. Intrigerend blijft hou haar gedachten over Ruslandzijn veranderd. Waar ze aanvankelijk nogal hechte aan Rusland heeft ze later toch besloten dat haar toekomst in Nederland lag. Ook na het overlijden van Paul heeft zij besloten in Nederland te blijven. Wat had zij toen voor ogen? ( )

Subtitle: Het leven Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest

In alle biografieën van de klinkende namen uit de 'tweede wetenschappelijke gouden eeuw' denk hierbij aan Lorentz, Zeeman, Van der Waals, Onnes komen we hun naam tegen, Paul & Tatiana Ehrenfest. En ook natuurlijk in de boeken over Einstein en Bohr, kun je niet om deze naam heen. Eerder heb ik ooit zijn verstripte levensverhaal 'Ehrenfest!' gekocht in het Boerhave-museum. En nu is er deze biografie van Paul Ehrenfest en zijn vrouw Tatiana Afanassjewa. De achternaam van de laatste, Afanassjewa, zou ik eerder niet kunnen oplepelen, maar dat is nu anders.

Margriet van der Heijden heeft een mooi invoelbaar boek geschreven over dit echtpaar dat zo een belangrijke rol in de natuurkunde in deze periode heeft gespeeld een groot deel daarvan speelt zich af in de Nederlandse stad Leiden. Wist ik dat Jan Tinbergen een student van Ehrenfest was? Nee. Wist ik iets over de achtergrond van Tatiana Afanassjewa? Nee. Het Nederland uit die tijd komt er bekaaid van af qua mentaliteit. De in Wenen geboren Paul en uit Moskou afkomstige Tatiana, misten het internationale karakter: "Tot we naar Holland kwamen waren we eraan gewend om, waar we ook waren een kring van mensen om ons te vinden waarmee we op elk moment konden praten over alle dingen aan de hemel en op de aarde," "Hier moesten we echter eerst een lang ritueel doorlopen van praten over het weer, de kinderen, of ze naar school gingen en dergelijke zaken". Bovendien werd Tatiana behoorlijk beknot in haar werk door de heersende moraal. Voor vrouwelijke wetenschappers was het overal wel lastig, maar in Nederland toch wel ietsje meer dan elders. Huize Ehrenfest was ook idealistisch, geen drank, geen tabak (ze maakten een uitzondering voor Einstein) en geen vlees, zeer ongebruikelijk in die tijd. Tatiana was - al in 1924 - een voorstander vanhet basisinkomen.

De rol van Ehrenfest bij het werk van grootheden als Einstein en Bohr wordt in dit boek ook goed verteld. Dat Einstein Leiden vaak aandeed was te danken aan de bewondering voor Lorentz, maar net zozeer door de grote vriendschap die Einstein had met de Ehrenfests.

De start van het boek las wat moeizaam, de hoofdstukken Paul en Tania wisselen elkaar af totdat ze elkaar ontmoetten. Eigenlijk een mooie vondst, hoe dit anders zou moeten weet ik niet. Eenmaal op gang heb ik dit boek in een ruk uitgelezen. De inspiratie die ze waren voor grote groepen mensen, het idealisme, en het belang voor de fysica en didactiek worden dan helder uiteengezet. Het is kunstig hoe de schrijfster het verhaal doorspekt met mooie citaten uit de grote hoeveelheid correspondentie die bewaard is gebleven van dit echtpaar. ( )