6 eeuwen wereldgeschiedenis in amper 500 bladzijden, dat is zonder discussie een krachttoer, en zeker als iemand dat doet met de nodige diepgang en vanuit een grote belezenheid. Dat is zeker het geval voor dit boek; de voetnoten en de bibliografie achteraan zijn ronduit indrukwekkend. Uit de aandachte lectuur van “After Tamerlane”, gespreid over drie maanden, heb ik dan ook tal van nieuwe kennis, nuanceringen en inzichten overgehouden. Alleen al daarom verdient hij een flink aantal sterren.
Toch heb ik wel serieus wat problemen met dit werk.
1. Om te beginnen de titel: “After Tamerlane” verwijst naar de laatste Mongoolse heerser die in de 15de eeuw een klassiek nomadisch rijk uit de grond stampte (en in recordtijd weer verloor), waarna de baan vrij was voor imperia “moderne stijl”. Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat dit startpunt erg willekeurig is gekozen.
2. Darwin legt nergens uit wat hij precies bedoelt met de notie “empire”, wat wel handig is, omdat hij dan een heleboel historische fenomenen onder één noemer kan vatten. Eén enkele keer geeft hij zichzelf bloot in een omschrijving van “imperialisme”, als de dominantie van de ene staat over de andere via integratie in de eigen politieke, economische of culturele structuur. Het gevolg is dat Darwin de term dan maar gebruikt voor zeer uiteenlopende fenomenen als het Inca-Rijk, het Britse koloniale rijk, het Sovjetrijk en het Amerikaanse rijk; dit is vooral curieus omdat Darwin te pas en te onpas uitvaart tegen anderen die niet genoeg rekening houden met de specificiteit van historische fenomenen.
3. “the history of the world is an imperial history, a history of empires”, deze boude stelling op het einde van het boek, mag niet verwonderen gezien de invalshoek van Darwin, maar het is op zijn minst een sterke en betwistbare vorm van reductionisme. Economie komt sterk aan bod in het werk, maar alleen in zoverre het past binnen imperiale structuren en systemen; idem dito voor cultuur, maar sociale fenomenen blijven zo goed als helemaal onvermeld.
4. Nog het meest problemen had ik met Darwin’s neiging om ultra-revisionistische geschiedschrijving te plegen; te pas en te onpas levert hij kritiek op gangbare of recent opgang makende theorieën en visies. De wereldsysteemtheorie van Wallerstein krijgt er regelmatig van langs (mijns insziens terecht), maar zijn felste pijlen richt hij tegen de Eurocentrische visie over de onvermijdelijke opgang van het Westen, als een gevolg van de Westerse voorsprong op zowat elk menselijk terrein. Uiteraard refereert hij hiermee ook naar het “Great divergence”-debat. Ik voel me niet beslagen om op dit terrein te zeggen wie er gelijk heeft of wie niet, maar Darwin begaat wel de fout voortdurend aan hypercorrectie te doen zonder consequent te zijn: bijna in elke paragraaf onderstreept hij hoe minimalistisch de Westerse overheersing over de wereld was, hoe laat ze kwam, hoe sterk de weerstand er tegen was, hoe vlug ze weer verdween … om vervolgens een droge beschrijving te geven van de fenomenale groei van die westerse dominantie op zowat elk terrein.
5. regelmatig is Darwin dan ook te betrappen op tegenspraken; slechts 1 voorbeeld: in hoofdstukken 2 en 3 onderstreept hij regelmatig hoe onbetekenend de kolonies in Amerika waren in de opgang van Europa, om in hoofdstuk 4 de Atlantische connectie net als motor te zien van de Europese dominantie over Eurazië; en zo kan ik nog een tijdje doorgaan.
Uit Darwin’s slothoofdstuk begrijp ik dat hij vooral inzicht wou geven in de contingentie van geschiedenis (niks is voor eeuwig, wat tot stand komt spruit voort uit heel specifieke omstandigheden en contexten en is dus noodzakelijk contingent), en dat is heel verdedigbaar en voor een historicus zelfs zijn Unique Selling Proposition. Alleen houdt hij zo verkrampt aan die visie vast dat hij alle grote theorie- en conceptievormen bijna per definitie overboord gooit, terwijl we die grotere visies meestal toch echt wel nodig hebben om inzicht te verwerven en ze telkens weer te toetsen aan de werkelijkheid; ik dacht dat op die manier wetenschap toch te werk gaat, als in een dialectisch systeem dat uiteindelijk naar een hoger niveau van inzicht leidt.
Versta me niet verkeerd: dit is echt wel een waardevol boek. Alleen al Darwin's pleidooi om de grote niet-Westerse beschavingen ernstig te nemen en hun veerkracht niet te onderschatten is een krachtige boodschap, zo blijkt bij het begin van de 21ste eeuw. Spijtig dat hij blind blijft voor het feit dat zij hun (hernieuwde) kracht vooral putten uit het overnemen van essentiële onderdelen van de Westerse moderniteit. ( )