De Sade lezen is op zich al een staaltje van masochisme. Een maand geleden waagde ik me aan “les 120 jours de Sodome”, en dat was een vreselijke ervaring, want de opeenstapeling van gruwelijke seks- en geweldscenes is niet te harden. Bovendien is het puur literaire niveau van dat relatief vroege (en onvoltooide) werk van markies de Sade (1785) duidelijk beneden peil. Dat is enigszins anders met deze ‘Justine’, een roman die de Sade in verschillende stadia schreef en herschreef, gespreid tussen 1787 en 1797. Het begint als een smartelijk, moralistisch verhaal, over twee zussen die in een beschermd milieu opgroeien, maar door de dood van hun ouders op straat terecht komen. De oudere zus, de cynische Juliette, weet zich door haar vrouwelijke charmes te gebruiken en tal van misdrijven te begaan, op te werken. Maar de vrome en deugdzame Justine belandt van de regen in de drop. In deze roman vertelt ze haar verhaal, daarbij de conventies van de picareske roman volgend, in een opeenvolging van hachelijke situaties waarin ze terecht is geraakt.
Als je de “120 jours” gelezen hebt, dan lijkt dit boek aanvankelijk best mee te vallen: Justine gebruikt opvallend bedekte en verbloemende termen om wat haar overkomt te schetsen. Maar na het eerste derde van het boek worden de situaties waarin ze belandt almaar perverser en sadistischer. Zo grof en plat als in “120 jours” wordt het nooit, maar ook voor dit boek heb je best een sterke maag. Gelukkig maakt het literaire niveau, en het naïeve karakter van Justine dat enigszins goed.
Wat ook helpt is dat in deze roman, veel meer dan in “120 jours,” de libertijnse protagonisten hun perverse gedrag met veel retorisch talent ‘filosofisch’ toelichten. Dit zijn soms passages van enkele bladzijden die literair mooi uitgewerkt zijn.
De telkens terugkerende mantra is de natuurfilosofie die ook in de andere werken van de Sade terugkeert: in de natuurstaat is het ieder voor zich, zoals bij de dieren is het alleen het eigen genot dat telt, en de natuur houdt geen rekening met wat goed of slecht is. En bovenal: als we een perverse smaak hebben, dan is dat alleen omdat de natuur dat toelaat, (…). Si la nature était offensée de ces goûtes, elle ne nous les inspirerait pas ; il est impossible que nous puissions recevoir d’elle un sentiment fait pour l’outrager, et dans cette extrême certitude, nous pouvons nous livrer à nos passions de quelque genre, de quelque violence qu’elles puissent être, bien certains que tous les inconvénients qu’entraîne leur choc ne sont que des desseins de la nature dont nousM sommes les organes involontaires. »
Er is de laatste halve eeuw behoorlijk wat geschreven over het vrouwonvriendelijk karakter van de Sade’s boeken. En inderdaad, de protagonisten die zich te buiten gaan aan de meest ondenkbare daden van geweld en perversie, zijn bijna allemaal mannen; en de slachtoffers zijn hoofdzakelijk vrouwen (en meisjes). Dat was zeker zo in “120 jours”, en dat is in deze Justine ook het geval. In de ‘filosofische’ passages beroepen de daders zich trouwens geregeld op de natuur om de absolute minderwaardigheid van de vrouwelijke soort in de verf te zetten: “une créture chétive, toujours inférieure à l’homme, infiniment moins belle que lui, moins ingénieuse, moins sage, constituée d’une manière dégoûtante, entièrement opposée à ce qui peut plaire à l’homme, à ce qui doit le délecter.» Geen discussie dus over het erg misogyne karakter van de Sade’s romans. Al mag daar een heel kleine nuance bij: in ‘Justine’ bijvoorbeeld laten oudere zus Juliette en de leidster van een roversbende zien dat ze er ook wel pap van lusten, en in één enkele passage lijkt de Sade er op te zinspelen dat ook Justine heel eventjes de aantrekkelijke kant van het sadomasochistische spel begon in te zien. Dat doet uiteraard niks af aan het feit dat bij de Sade dit ‘spel’ altijd éénrichtingsverkeer is, de totale en willekeurige overheersing van de ene persoon door de andere.
‘Justine’ lezen was een enigszins aangenamere ervaring dan ‘120 jours’, al is aangenamer hier zeker een misplaatst woord. Ik denk dat ik genoeg gezien heb van de wereld van de Sade, en ik het erbij ga laten. Het is absoluut niet mijn wereld. Maar is dat misschien ook niet een beetje de reden waarom veel-lezers zich aan de lectuur van dit soort dingen wagen: om andere werelden, andere levens, andere kijken op het leven te leren kennen? Ook al is dit – in dit geval – een masochistische ervaring? En is zo’n confrontatie met het afstotende ook niet altijd een beetje een verrijking? Of ben ik nu aan het mooipraten wat niet mooi te praten valt? Mmm… de Sade laat je in elk geval niet onberoerd.