Werken in het onderwijs heeft in ieder geval als voordeel dat je elk jaar boeken relatief goedkoop kunt kopen via Wolters-Noordhoff. Bulkboeken bestaan niet meer, maar de zogenaamde ‘lijsters’ zijn altijd ook goed. Sinds een paar jaar ook zogenaamde Kroonlijsters, klassiekers uit de Nederlandse literatuur. Mooi voor in de kast, maar wie leest ze ook daadwerkelijk?

De Avonden was dus de eerste klassieker die eindelijk maar eens gelezen moest worden. Volgens velen een van de hoogtepunten uit de Nederlandse naoorlogse literatuur. Helaas heb ik dat er niet uitgehaald. Het boek blinkt uit in zwarte humor, volgens de overlevering, maar meer dan een flauwe glimlach haalde het bij mij niet naar boven.

De naam Frits van Egters is ondertussen synoniem met de wederopbouw, de donkere jaren vijftig. Het boek speelt vlak na de oorlog en Frits woont nog thuis en zoekt elke dag weer naar manieren om de avonden door te komen. Tien dagen lang volgen we zijn leven, lezen we zijn gedachten. Aan het eind is het jaar voorbij en weten we iets meer over hem.

Een tijdsbeeld, heb ik gehoord. Het beste boek ooit geschreven in het Nederlands, las ik ergens. Het zal dus allemaal wel aan mij liggen. Ik vond het niet bijzonder, het trucje dat Frits soms iets zegt dat iedereen doet opkijken is na 3 keer uitgemolken. Helaas heb ik er te weinig van begrepen, maar ik heb nu tenminste wel een klassieker gelezen. ( )

Hoewel goed geschreven snap ik niet waarom docenten zo raven op dit boek. Er zijn écht veel betere keuzes om op je lijst te zetten. ( )

Sinds medio 2020 tijdens ontbijt samen beluisterd ( )

Een jongeman in naoorlogs Amsterdam voelt zich rond Kerstmis beklemd door zijn kleinburgerlijke omgeving en zijn zwartgallig innerlijk

Over de "na-oorlogse saaiheid" gaat dit boek niet: Frits en zijn vrienden gaan in tien dagen driemaal naar de film, ook de nachtvoorstelling, en bezatten zich in een club waar uitbundig gedanst wordt. Ja, aardappelen eten met zijn ouders, dat is saai, maar wie verwacht dat ouders dynamische soulmates zijn? Over een generatie-probleem gaat het ook niet, want met Frits' vrienden is weinig mis: lekker aan het fotograferen (Louis), gezinnetje stichten (Jaap), ijverig studeren (Victor).

Het probleem zit in Frits zelf en dat zegt hij ook: ik ben zielsziek, ik ben de kleine zenuwlijder. Frits is zó bang voor stiltes dat hij ze te pas en te onpas opvult met akelige verhalen en pesterige observaties over ziekte en kaalheid. Zelfs als hij een babbeltje maakt met kinderen op straat brandt hij tot tweemaal toe zijn eigen conversatiecompetentie af: "Ze antwoordt omdat men ook op de domste opmerkingen iets terug moet zeggen", dacht hij (hst II, vergelijkbaar in hst X.)

(spoilers below)

Naar het einde toe groeit een catharsis, een krachtige mix van wanhoop en genade, inclusief de religieuze en sadistische motieven die later in het oeuvre alleen maar sterker worden. Eerst ziet Frits een film over het religieuze geluk van zwarte Amerikanen; hij sluipt met tranen op zijn gezicht weg om zijn vrienden niet onder ogen te komen (hst IX). Dan zit hij weer op de kamer van Louis stiltes op te vullen met zijn irritante kaalheidsobsessie. Alleen is het nu veel duidelijker dat hij dat doet uit wanhoop en paniek. Hij vraagt zelfs later op straat aan Louis of hij hem gekwetst heeft. Louis, een stoere bink, haalt zijn schouders op (hst X). Het probleem zit nog steeds alleen in Frits' hoofd.

En dan is het oudjaarsavond, en krimpt hij ineen bij de gedachte dat hij nog ruim twee uur in huis te gaan heeft, met pa en ma. Maar eerst blijkt er opeens anderhalf uur voorbij als hij alleen maar even op zijn kamer denkt te hebben zitten suffen (al heeft hij ook een speelgoedkonijn in zijn broek gestopt en met zweepslagen gedreigd). Dat is een beetje genade: onverwachte verlichting van leed, zonder eigen verdienste.

Daarna probeert hij weer koortsachtig om een gesprek met zijn ouders op gang te brengen, maar hij vindt zichzelf belachelijk onhandig. Tot zijn verrassing komt er juist na zijn "onzin, die nergens wat mee te maken heeft" een gesprek op gang, waarvan hij de woorden niet al honderd keer gehoord heeft: " 'Ik ben gered', zei Frits bij zichzelf, 'op een onzinnig begin gaat het gesprek verder.' " En na twaalf uur volgt dan op straat het beroemde gebed met "Eeuwige God, ik weet dat het niet ongezien is gebleven".

Toen ik dit boek voor het eerst las, op mijn achttiende, drong de toestand van Frits niet echt tot me door, ik ergerde me vooral aan zijn opmerkingen dat bejaarden en zieke kinderen beter kunnen worden afgemaakt. Nog steeds vind ik die zinnen een beetje creepy: best fascistisch en Auschwitz was pas twee jaar dicht. Maar veel meer springt nu, 21 jaar later, in het oog: Frits' misère, en de strakke, gedisciplineerde manier waarop die is neergepend en ingebed in het nuchtere dagelijks leven, met zijn gezeur over zoekgeraakte kolenschepjes en met de gekke dingen die mensen nu eenmaal soms eruit flappen: "Hoei! Boei!" roept moeder in hst I, en Frits zegt in hst X: “Abadida didonkolo bolde netsowan intedus, vader”. ( )