Pío BarojaBesprekingen

Het vervolg op “De dolende dame” heeft dezelfde kenmerken en omvat wederom een schat aan observaties en commentaren. Na de vlucht uit Spanje vestigen vader en dochter zich in Londen. Het verhaal biedt fraaie sfeertekeningen van deze metropool en de lezer ontmoet figuren van zeer divers pluimage.

In het eerste deel van het boek is Maria aan het woord, terwijl in het tweede deel de schrijver het van haar overneemt om de ‘feuilleton’ af te maken. En niet zonder reden: hij wil een ander mensbeeld, hij wil afrekenen met de bedaardheid en fletse gemanierdheid.
Lees maar mee:
'Er zijn bijna geen slechte en goede mensen meer, noch verraders uit roeping, noch gifmengers uit bevlieging. We hebben de mens uit elkaar gehaald, het geheel van leugens en waarheden dat vroeger de mens was, en we weten niet hoe we hem weer in elkaar moeten zetten. Het ontbreekt ons aan het cement van het goddelijk geloof, of van het menselijk geloof, om met deze brokken iets te maken wat op een standbeeld lijkt. We hebben ons enthousiasme verloren voor deze aap die zichzelf wijs noemt, en in plaats van ons te verwonderen over zijn pose, bezien wij hem, ondanks zijn wetenschap, ondanks zijn genie, met diep medelijden, als we hem al niet in zijn gezicht uitlachen. We zijn eraan gewend geraakt om goden, koningen en helden te tutoyeren. We hebben het wonder afgeschaft. ‘

In deze passage schuilt (n.m.m.) de belijdenis van de schrijver. Een credo dat veel van zijn werk doordesemt en het zeker ook in deze tijd een mate van actualiteit geeft.
In ieder geval een schrijver die zijn vak verstaat.½

Wanneer in 1906 een aanslag wordt gepleegd op het Spaanse koningspaar moeten, wegens vermeende anarchistische sympathieën, de arts Aracil en zijn dochter Maria vluchten. Dit boek doet gedetailleerd verslag van de per paard afgelegde tocht naar Portugal.
Alleen al vanwege de rijke beschrijvingen van die tocht is het boek de moeite waard. Armoede, uitbuiting en ander hemeltergend onrecht zijn gezichtsbepalend voor het Spanje aan het begin van de vorige eeuw.

Dat is één deel van de roman. Minstens zo belangrijke zijn de hoofdpersonen die in het verhaal figureren. Aracil en zijn dochter zijn typisch figuren uit de overgangsjaren. Heel langzaam wordt de maatschappijkritiek sterker en gaat het leven in de belangrijke (universiteits)steden kantelen. Héél langzaam. Juist in deze periode blijkt Maria het karakter te hebben om een ontluikende onafhankelijkheid van de vrouw vol tot ontwikkeling te laten komen. Vader en dochter gaan gaandeweg verschillen in onverschrokkenheid waarbij de vader snel karakter verliest en de dochter de regie voortvarend ter hand neemt. In de eerste hoofdstukken tekent Baroja de beide karakters in een fraai tijdsperspectief; alleen die observaties maken het al de moeite waard om dit boek te lezen. De kunst van het schrijven wordt hier mooi tentoongesteld.

(Het boek maakt deel uit van een trilogie waarvan dit boek het eerste deel is, volgt nog “Stad in de mist” en “De boom der kennis”)½

Baroja neemt in dit boek zijn tijdgenoten, en dan met name zijn Spaanse medeburgers, stevig de maat. Hoewel de schrijver zeker aan het woord komt, laat hij vooral de vrouwelijke hoofdpersoon uitgebreid haar verhaal vertellen. Kern van het verhaal scharniert rond de positie van de vrouw in met name de Spaanse samenleving. Sacha, de hoofdpersoon in dit boek, ontvlucht haar Russische vaderland ten tijde van de revolutie van 1905, gaat studeren in Genève en zal daar worden opgenomen in de kring van Russische studenten die het revolutionaire idealisme nog niet hebben afgezworen. Na een eerste mislukt huwelijk zal een tweede haar naar Spanje voeren. En daar, in het hart van het Andalusische Sevilla zal zij kennismaken met een macho-bewind waar zij zich uiteindelijk niet zal kunnen handhaven.

Het boek is niet vrij van vooringenomenheid ten opzichte van met name (vermeende) Joodse invloeden. Om het nu anti Semitisch te noemen, zoals sommigen doen, gaat wat ver maar ik voelde me er niet altijd prettig bij. Toen ik voor het eerst Céline las, stak dat gevoel -zo herinner ik me- ook de kop op. Enfin, functioneel past het misschien wel in het verhaal.

De titel van het boek verwijst naar een tekst op een oud wapenschild dat Sacha ontdekt op een traliehek. ‘Het is een klein wapenschild, verweerd door de inwerking van lucht en vocht. Er staan drie kruisvormige ponjaarden op, gehanteerd door drie handen, die drie harten doorsteken. Uit elk hart lekken de bloeddruppels. Eromheen staat de eenvoudige wapenspreuk: Zo is de wereld.’
‘Zo is de wereld ! Met andere woorden: alles is wreedheid, barbarij, ondankbaarheid.’

Schrijvend vanuit dat zinnebeeld is een mooi gecomponeerde roman ontstaan.½

De ontwikkeling van Andrés Hurtado staat centraal in deze -traditioneel genoemd- ontwikkelingsroman. De late jaren van de negentiende eeuw en die van het begin van de twintigste omvatten een periode waarin de Spaanse samenleving uit voosheid is opgebouwd.
Andrés zal leren dat in alle geledingen van de samenleving middelmatigheid en desinteresse troeven zijn om het leven te kunnen ondergaan.

Hoe richting te vinden in een omgeving waarin elk kompas ontbreekt. De hoofdpersoon spreekt met zijn oom over de toepasbaarheid van filosofische stromingen, zij kennen de klassieken, maar het ijkpunt ontbreekt. Andrés wordt arts en zal ook in zijn werk geen voldoening vinden
Overigens zijn de ”filosofische” beschouwingen” niet het sterkste deel van deze roman. Doordat ze te veel met cynisme zijn overgoten beklijft de strekking niet of nauwelijks; dat moge jammer zijn, het past echter wel in de beschreven tijdgeest.

De kern van de roman kan gevonden worden in de theorie van zijn oom die leert ”dat er ten overstaan van het leven slechts twee praktische oplossingen zijn voor een nuchter persoon, óf onthouding en onverschillige aanschouwing van de buitenwereld, óf actie die zich beperkt tot een kleine kring”.
Andrés vindt uiteindelijk een kortstondig evenwicht door onverschillige aanschouwing te combineren met een zekere harmonie in eigen huis. Of dat inderdaad -zoals de vertaler opmerkt- een ”paradijs voor ongelovigen” is, mag de lezer voor zichzelf uitmaken.

Qua thematiek is dit zeker géén gedateerde roman, sterker nog, de beschreven tijdgeest heeft ook heden ten dage nog een grote mate van actualiteit. Voor wie er oog of gevoel voor heeft, zal met name de beschreven onverschilligheid die nu vaak voor verdraagzaamheid wil doorgaan voluit kunnen herkennen. Het beschreven tijdsgewricht kent een zekere mate van overeenkomst met het huidige. We framen nu wat meer (!)

Een geslaagde roman.

Eind jaren negentienhonderd heerst in Spanje een politieke doctrine die slechts in schijn democratie genoemd kan noemen; een samenleving waarin de macht wordt verdeeld tussen rijken en de (rk) kerk waarbij de kiezers voluit worden gemanipuleerd en belogen.
‘Democratie werkt niet in Spanje, we zijn individualisten en daarom hebben we behoefte aan militaire discipline en niet zozeer aan een democratische, federalistische organisatie’.
Onder deze horizon ontwikkelt zich het leven van de hoofdpersoon, Caesar Moncada, een soort dandy met nihilistische trekken en daarnaast een zelfverklaard financieel deskundige.
Voordat hij zijn politieke aspiraties gaat vertalen in werkelijke machtsuitoefening bezoekt hij Rome en wordt daar bevestigd in zijn mening dat de werkelijke macht -kort geformuleerd- gebaseerd is op intrige, leugen en bedrog.
Hij keert terug naar Cstro Dura, een slapend provinciestadje in het Spaanse binnenland.
Een nieuwe periode van manipulatie en bedrog vangt aan en hij verovert een invloedrijke functie. Totdat mededogen een rol gaat spelen, waarna de politieke machtsverdeling verandert en het cynisme weer een ander gezicht krijgt .

Een politieke roman, zo wordt beweerd. De vraag of dat zo is boeit mij niet. Veeleer is het een roman waarin treffend wordt beschreven hoe de ontwikkeling van machtsuitoefening plaats kan vinden. Dat de rk.kerk daarin een bedenkelijke rol speelt wordt uitvoerig uit de doeken gedaan. Ceasar vecht tegen die kerk die overigens naar zijn observaties een lucratieve onderneming is: ‘de hemel en de hel monopoliseren, op aarde geld vangen vooraandelen en de dividenden uitbetalen in de hemel’.

Een boeiende roman waarin karakters goed worden uitgelicht en passanten met enkele pennenstreken tot leven worden gebracht. Als niet onbelangrijke ‘bijvangst’ mag niet onvermeld blijven dat de lezer een prachtig beeld van Rome krijgt voorgeschoteld en voor kenners van de Spaanse binnenlanden zal het lezen een tocht van herkenning zijn.

Ik heb nog wat boeken van deze schrijver op mijn lijstje gezet.½