Daniel C. Dennett (1) (1942–2024)

Door het nogal breedvoerige eerste deel gaf ik de lectuur van dit boek bijna op. Gelukkig deed ik dat niet, want in het tweede deel geeft Dennett een interessant overzicht van een aantal theorieën over het ontstaan van religies. Het zal niet verwonderen dat zijn voorkeur uitgaat naar bio-evolutionaire theorieën, die telkens de vraag naar het evolutionair nut (cui bono?) van een bepaalde evolutie centraal stellen. Dat is het grote verschil met Dawkins “The God Delusion”: Dawkins focus op de waarheidsvraag, Dennett op de vraag of religie goed is voor de mens of niet.

Ik mistte in dit boek wel de directheid van Dawkins, en het speculatief karakter van de vele theorieën en hypothesen die Dennett op de lezer loslaat ging me op de duur wel wat tegenstaan. Maar zeker het tweede deel heeft me ervanovertuigd dat Dennett absoluut de meer genuanceerde, intelligentere denker is van de twee. Vooral het onderscheid dat hij maakt tussen ‘geloven in een God’ en ‘geloven in geloven in een God’, vond ik een eye-opener waar gerust verder op doorgegaan mag worden. Maar je ziet Dennett in dit boek duidelijk ook worstelen: hij heeft oog voor de goede en slechte kanten van religies, maar tegelijk laat hij geregeld doorschemeren wat voor onzin religies verkopen en hoeveel kwaad ze aanrichten, en dat het er dus op aan komt de ‘betovering te doorbreken’. Zeker in zijn laatste hoofdstukken zie je de slinger in zijn tekst voortdurend over en weer gaan, en dat geeft het boek een warrige ondertoon.

Uiteindelijk onthou ik van dit boek vooral het warm pleidooi om religies te onderwerpen aan wetenschappelijk onderzoek. En ik vind dat maar logisch: alles moet en mag de zorgvuldige screening door de wetenschap ondergaan. Ik kan Dennett absoluut volgen in zijn schets van hoe voorzichtig wetenschap daarin te werk moet gaan, stap per stap en met veel inleving, kritisch en ook open voor zelfkritiek. “I would like nothing better than for this book to provoke a challenge—a reasoned and evidence-rich scientific challenge—from researchers with opposing viewpoints”. Maar tegelijk is Dennett een kind van zijn tijd, met een rotsvast geloof in de ultieme waarheid door wetenschap. Ook dat is zijn goed recht, maar dat sciëntisme zal er naar mijn gevoel nooit in slagen het échte waardevolle in het leven tot zijn recht te brengen.… (meer)

Laat me maar meteen zeggen dat ik me flink geërgerd heb aan dit boekje. En dan gaat het niet zozeer over de inhoud, namelijk atheïsme versus religie, want daar worden af en toe wel interessante dingen over verteld. Maar vooral de goedkope verkoopstruck achter dit boekje stoort me: deze transcriptie van een debat uit 2007 wordt voorgesteld als het begin van een atheïstische revolutie. Dit is absolute bullshit. Om te beginnen geeft Richard Dawkins zelf aan dat 5 boeken, gepubliceerd in de jaren 2004 tot 2007, het echte begin inluidden van wat nadien de “New Atheist Movement” is genoemd. Met andere woorden: het begin van die beweging lag duidelijk voor het bewuste debat. Bovendien is ook de term ‘revolutie’ lichtelijk geforceerd; 12 jaar na datum lijkt er immers helemaal geen omwenteling plaatsgevonden: zowel in de westerse wereld als daarbuiten doen religies het even goed of slecht als daarvoor, en je kan moeilijk beweren dat de atheïstische beweging bloeit.
En er is nog reden om verontwaardigd te zijn over dit boekje: het debat bracht inderdaad wel vier kopstukken van het nieuwe atheïsme bijeen in een dialoog, maar van een echt woord en wederwoord is amper sprake; je hebt hier immers met 4 gelijkgestemden te maken, verenigd door hun viscerale afkeer van alles wat met religie te maken heeft (wat hun goed recht is, maar daar gaat het niet om). Het gevolg is dat het gesprek vooral voor de bühne wordt gevoerd, en het helpt dan niet dat de gesprekspartners vier blanke, Angelsaksische mannen zijn, die elkaar versterken in hun eigen gelijk, en dus vooral aan navelstaarderij lijken te doen. Om eerlijk te zijn: op het einde geeft Sam Harris wat aanzetten tot een kritische benadering van de eigen visie, maar het is dan weer tekenend dat hij systematisch de mond wordt gesnoerd, vooral door Hitchens. Maar andermaal geeft de uitgever de doodssteek, door dit boekje de pretentieuze titel “the Four horsemen” te geven (Stephen Fry spreekt in zijn voorwoord zelfs van de 4 musketiers), waardoor het helden-karakter van dit clubje nog versterkt wordt.
Ik ga niet beweren dat er geen interessante elementen in dit boek steken (de inleiding door Richard Dawkins bijvoorbeeld vond ik best lezenswaardig). Maar de conversatie blijft erg aan de oppervlakte, en maakt je amper wijzer over de inhoud en argumentatie van het nieuwe atheïsme. En veel van de contextuele referenties (politiek en zo) zijn zovele jaren na datum duidelijk gedateerd. Dan kan je beter de werken van de betrokken auteurs zelf lezen.… (meer)

Moeilijk maar interessant boek over de ontwikkeling van het denken. Dennett combineert diverse wetenschap gebieden (evolutieleer, neurowetenschap, spraakleer, artificial intelligence), en smeedt dat tot een geheel. Hij gebruikt 3 inversies van denken:
1. Charles Darwin: Onze wereld is het resultaat van het willekeurige, begrip-loze, en doelloze proces van natuurlijke selectie. Er kwam geen Intelligente Ontwerper (God of Brein) aan te ps.
2. Alan Turing: Computers zijn machines die kunnen leren zonder te begrijpen; ze weten zelfs niet hoe ze zelf werken.
3. David Hume: Het menselijk bewustzijn is een gebruikers-illusie (van oorzaak en gevolg), samengesteld door 'bijpassende activiteiten van de hersenen, gevolgd door de juiste reacties.
Deze 3 inversies worden gecombineerd, waardoor het bestaan van een God, of een de Menselijke Ziel en Brein als Intelligent Ontwerper overbodig zijn. Toch verwacht Dennett niet dat de computers de wereld van de mens gaan overnemen. Maar hij gelooft ook dat het bestaan van de mensheid maar van tijdelijke aard is..
In deze ontwikkeling van de mens, in tegenstelling tot andere levende wezens), stelt het gebruik van taal (als hulpmiddel) een essentieel rol. Taal is een uitstekende replicator.
Mogelijk levert het boek niet alle antwoorden, maar het zet wel aan tot nadenken: prima literatuur dus.… (meer)

In 1859 verscheen een van de belangrijkste boeken van onze tijd: The Origin of Species van Charles Darwin. De bescheiden Britse dokterszoon met een geniaal talent voor wetenschap veroorzaakte met dit boek een aardschok die nog altijd natrilt. Zijn stelling was dat alle leven op aarde voortkomt uit een voortdurende strijd om de schaarse ruimte en middelen. Alles wat ons verbaast en verrukt in de levende natuur, maar ook alles wat ons verbijstert door zijn nietsontziende wreedheid - inclusief het gedrag van de mens - kan uiteindelijk verklaard worden met één makkelijk te begrijpen idee: de evolutieleer.

Maar is Darwins leer ook bewezen? De eeuw die sindsdien verstreken is, heeft behalve aanhangers ook tegenstanders voortgebracht. Filosofen en religieuze denkers maar ook biologen vielen Darwin met krachtige argumenten aan, en doen dat nog. Dennett zet in dit boek alle voors en tegens van de evolutietheorie op een rij en schrijft daarmee de complete geschiedenis van een idee. Met superieur inzicht in de grote lijnen maar ook in details beschrijft hij hoe één idee, op zichzelf zo simpel dat elk schoolkind het begrijpt, onze kijk op de natuur en op onszelf blijvend kon veranderen.
Recensie(s)
NBD|Biblion recensie
Dennett geeft in dit boek een originele benadering van de evolutietheorie. Zowel de oorspronkelijke ideeën van Darwin en diens tijdgenoten als de latere uitwerking daarvan komen aan de orde. In tegenstelling tot de meeste boeken over evolutie wordt hier een sterk filosofische benadering gegeven. Dennett is een filosoof die in Nederland bekendheid kreeg door zijn optreden in het VPRO-programma 'Een schitterend ongeluk'. Zijn werkstuk is een bijzonder boek dat echter een flinke voorkennis van de evolutiebiologie veronderstelt. Hierdoor zal de lezersgroep beperkter zijn dan voor een gemiddeld boek over evolutie.… (meer)