Rafik Schami

Het geheim van de kalligraaf

Damascus in de jaren vijftig van de vorige eeuw. Nura, een mooie jonge vrouw, ontvlucht met haar minnaar Salman haar verstikkende huwelijk. Zij zet daarmee haar leven op het spel, want zij is een moslima en Salman een christen. Maar Salman is haar grote liefde, het tegendeel van haar echtgenoot, de kalligraaf Hamid Farsi. Deze heeft allang iedere belangstelling voor haar verloren, hij houdt zich alleen nog bezig met de modernisering van het Arabische schrift. Maar daarmee rijdt hij allerlei politieke en fanatiek religieuze partijen in de wielen. Zijn tegenstanders smeden in alle rust een complot om hem voorgoed tot staan te brengen. En al die tijd is Hamid zich van geen gevaar bewust.

Rond Hamid, Nura en haar minnaar Salman schept Rafik Schami een prachtig panorama van grotere en kleinere verhalen over onvergetelijke figuren. Het zijn mensen van vlees en bloed, met hun goede en hun slechte kanten, en ze worden door Schami vol sympathie en zonder oordeel beschreven. Dat maakt Het geheim van de kalligraaf tot een meeslepende vertelling over de wereld van het Midden-Oosten met zijn politieke en religieuze conflicten, over de geheimen van woord en taal, maar bovenal tot een grootse liefdesgeschiedenis van een moslima en een christen.

‘Wie verhalen vertelt, maakt de wereld bewoonbaar. Ook en juist in een tijd van globalisering, waarin mensen uit totaal verschillende culturen zo snel en zo toevallig samenkomen. Met zijn werk, dat in meer dan 22 talen is vertaald, heeft Rafik Schami met veel geduld, moed en uithoudingsvermogen de Arabische cultuur voor ons dichterbij gebracht.’ – Juryrapport bij de uitreiking van de Nelly Sachsprijs 2007 voor De duistere kant van de liefde.

‘Rafik Schami spant een grote boog tussen de mooie maar toch ook starre taal van de Koran en de veranderingsbereidheid in de politieke systemen van de islamitische wereld. Tegelijkertijd breekt hij een lans voor onderlinge verschillen en tolerantie.’ – Frankfurter Allgemeine Zeitung

Recensie DSderLetteren 1.4.2011
Het is een oud zeer van veel Arabische literatuur: je hebt algauw pen en papier nodig om wijs te geraken uit de stoet van hoofdpersonages die door de eerste hoofdstukken meanderen. Het is ook een groot goed dat dat euvel in veel Arabische romans snel bijkomstig wordt: Rafik Schami, die in 1971 zijn geboorteplek Damascus ruilde voor een leven in Duitsland, zet een intrigerend portret neer van de Syrische hoofdstad zoals ze er een halve eeuw geleden uitzag.

Salman is een arme christen, zijn love interest heet Nura en zij is de dochter van een imam - al had Salman eerst zijn zinnen gezet op zijn buurmeisje Sarah (die uiteindelijk privélerares wordt, in 1955 trouwt met een buschauffeur, verhuist naar de stad Homs en twaalf kinderen krijgt - wat geheel irrelevant is voor het verhaal, maar Rafik Schami werkt zijn personages graag af).

Niets is eenvoudig in Damascus: Salman wordt verliefd op Nura terwijl zij al is getrouwd met een bekende kalligraaf: Hamid Farsi, een groot kunstenaar en een liefdeloze echtgenoot. Bovendien voelt de kalligraaf zich geroepen om het geheim uit de titel van het boek te verwezenlijken: het complexe Arabische schrift aanpassen aan de twintigste eeuw. Dat ligt gevoelig in sommige kringen, want het Arabisch is ook de taal van de Koran.

Tussendoor ontmoeten we de rijke zakenman Nassri Abani, die zijn leven vult met vier echtgenotes en de prostituee Asmahan. Er is de homoseksuele café-eigenaar Karam, die een relatie heeft met Badri de Kapper, een bodybuilder die een christenhatende religieuze fanaticus speelt.

Er zijn de ware hoofdpersonages van elk oprecht verhaal over Damascus: een hele stoet moeders en schoonmoeders, buren en excentrieke dorpspersonages, die met al hun achterklap en doorgaans goedbedoelde bemoeienissen al zesduizend jaar de echte heersers van de stad zijn.

'Eindelijk kwam ze en ze stelde Nura's moeder gerust met het verheugende bericht dat Hamid Farsi graag Nura tot vrouw wilde nemen', schrijft Schami. 'Haar moeder huilde van geluk. Tante Majda en zijzelf regelden alles tot in de puntjes, van de bruidsschat tot de datum waarop de mannen alle zaken moesten uitspreken.'

Paarden en jongens

Damascus telde begin jaren 1960 zo'n 300.000 inwoners - nu is dat aantal vertienvoudigd. Maar de dorpssfeer van toen hangt er nog altijd. De wijk Soek Saroujah, waar de kalligraaf zijn kantoor heeft, is weliswaar niet meer de 'deftige burgerwijk' van toen. In Bahhsa kan de aloude Barada niet meer overstromen, want de rivier is zodanig gekanaliseerd en overbelast dat ze vandaag het uitzicht heeft van een vuile beek. De oude tramsporen van Damascus worden al in Schami's laatste hoofdstukken opgebroken.

Maar zovele andere kenmerken van de stad uit Rafik Schami's jonge tijd zijn er nog: de wonderbaarlijke berg Qassioun, de soeks rond de achtste-eeuwse Omajjaden-moskee, de kurkdroge humor van de Syriërs en de complexe relatie van de Damascenen met het woord 'morgen', de duiven die in dikke zwermen sierlijke loopings uitvoeren boven de stad, de oude Arabische huizen met hun fonteinen en fruitbomen, het feit dat eerste indrukken er doorgaans bedrieglijk zijn, dat conservatisme en overspel er soms wonderwel samengaan.

'Mijn vader raadde me aan journalisten niet al te serieus te nemen', zegt de zakenman Abani, 'want het was een hard beroep om elke dag verslag uit te moeten brengen, en een krant die niet overdreef, zou het niet redden.'

Er duiken ook een heleboel bekende Syriërs op - die bij ons vrijwel onbekend zijn, wat het des te interessanter maakt om ze de revue te zien passeren. 'Destijds dweepten alle jonge vrouwen met de zanger en acteur Farid al Atrasj, die populaire melancholieke liefdesliedjes zong', schrijft Schami. 'De droevigste stem van de Arabische wereld, die zijn leven lang vrijgezel bleef; ze beweerden dat hij meer van paarden en van jongens hield dan van vrouwen, iets wat vrouwen niet wilden geloven.'

Bij een optreden van Atrash in Damascus loopt het vrouwvolk dan ook storm om de zanger een handje te schudden. 'En de vrouwen van Damascus, die nooit in de rij gingen staan en elkaar bij elke groenteman de ogen uitkrabden als ze haast hadden, stonden er nu bij als lieve, brave kloosterleerlingen omdat ze bij de zanger in de smaak wilden vallen.'

Het geheim van de kalligraaf is een fascinerende, maar jammer genoeg geen grootse roman: daarvoor belandt Schami te vaak op nodeloze zijsporen en laat hij te veel losse eindjes bengelen. Het mysterieuze 'geheim van de kalligraaf' uit de titel vormt bovendien zowat het minst interessante onderdeel van het boek.

Maar er zijn weinig romans die zo'n intrigerende kennismaking bieden met een van de oudste, maar minst bekende steden ter wereld.

RAFIK SCHAMI

DE AUTEUR: groeide op in Damascus, maar woont in Duitsland, waar hij een geliefd schrijver is.

HET BOEK: een intrigerende kennismaking met een van de oudste steden ter wereld.

ONS OORDEEL: fascinerend, maar niet groots.

RAFIK SCHAMI

Het geheim van de kalligraaf.

Vertaald door Thijs Pollmann, Wereldbibliotheek, 382 blz., 22,50 euro.… (meer)