Er is zoveel dat ik zou kunnen zeggen over dit boek. Allereerst: het is gewoonweg impressionant hoe uitgebreid Littell zich gedocumenteerd heeft over de oorlog en vooral over het reilen en zeilen binnen Hitler-Duitsland; ik herkende heel veel van wat ik gelezen had bij Ian Kershaw (vooral zijn Hitler-biografie): de voortdurende interne concurrentie tussen de verschillende machtscentra van het Reich, de toenemende anarchie, en vooral het mechanisme van “Dem Führer entgegen arbeiten”. Uiteraard kan ik onmogelijk oordelen of de fictionele inkijk van Littell in het nazisme historisch helemaal correct is, maar waar hij zeker in geslaagd is, is te illustreren welk een interne coherentie het nazisme had en hoe van binnen uit alle oorlogsgruwelen logisch voortvloeiden uit die coherentie. Ik weet ook wel dat dit een heel omstreden stelling is, want veel oorlogsmisdadigers beroepen zich er juist op om hun persoonlijke verantwoordelijkheid van zich af te schuiven.

En dat is net ook wat de vertellende hoofdpersoon in dit boek, dr. Max Aue, prominent lid van de SS, doet. Te pas en te onpas houdt Aue vol dat alle hoofdrolspelers in de gruwel gewone mensen waren, zoals u en ik, die hun eigen rolletje wilden spelen in een “Weltanschauung” die voor hen logisch en steekhoudend was, en dat ze dus geen sadistische demonen waren. Sinds Hannah Arendt zijn we ons daar maar al te zeer van bewust, maar Littell laat Aue in dit boek tegelijkertijd net het tegendeel beweren: na zijn veelvuldige contacten met Adolf Eichman bijvoorbeeld, op het terrein zijn concurrent, houdt hij een vurig pleidooi om Eichman vooral niet te zien als een gewoon, banaal man, maar juist als een top-professioneel die niets ontziend voor het hem opgelegde doel gaat (waarmee hij indirect toch de these van Arendt bevestigt). En zo zit dit boek vol met wolfijzers en schietgeweren, moreel perverse ambiguïteiten die de lezer voortdurend op het verkeerde been zetten, want wat Aue brengt is in de grond natuurlijk een apologie en dus vol revisionistische elementen. Knap, maar voor die lezer toch wel heel veeleisend.

In veel recensies wordt onderstreept dat de grote zwakte van dit boek het gebrek aan focus is. En dat is juist, want Littell schijnt inderdaad niet te hebben kunnen kiezen tussen een episch-breedvoerige evocatie van een cruciaal tijdsgewricht (zoals Tolstoi in Oorlog en Vrede), een filosofisch-ethische bezinning op de gruwelen van een totalitaire staat (zoals Vasily Grossman in Leven en Lot), en een psychologische uitdieping van een ogenschijnlijk normaal functionerende maar in feite erg verziekte geest (in dit geval dus dr. Aue). Dat gebrek aan focus maakt dat je soms 150 bladzijden lang gedetailleerde informatie krijgt over troepenbewegingen of over discussies tussen nazi-kopstukken, dan plots een flashback van Aue naar zijn incestueuze relatie met zijn zus, en vervolgens weer een lang uitgesponnen gruwelscene. Die introspectie (want we moeten het uiteraard doen met de versie die Aue zelf ons geeft) is uiteraard interessant, en Littell verbindt ze ook met opzet met het thema van de mentale gezondheid van het nazisme. Dit lijkt me dan ook een sleutelpassage om deze roman te begrijpen:
« Depuis mon enfance, j’étais hanté par la passion de l’absolu et du dépassement des limites ; maintenant, cette passion m’avait mené au bord des fosses communes de l’Ukraine. Ma pensée, je l’avais toujours voulue radicale ; or l’Etat, la Nation avaient aussi choisi le radical et l’absolu […]. Et si la radicalité, c’était la radicalité de l’abîme, et si l’absolu se révélait être le mauvais absolu, il fallait néanmoins, de cela j’étais intimement persuadé, les suivre jusqu’au bout, les yeux grands ouverts »
Maar, zoals al aangegeven, Littell slaagt er niet in om dit persoonlijke verhaal van psychische perversie evenwichtig te verbinden met het ruimere verhaal van de op- en neergang en de gruwelen van het nazisme. In de plaats krijgen we een opeenvolging van soms saaie, beschrijvende passages, afschuwelijk langgerekte en gruwelijk gedetailleerde beschrijvingen van oorlogsmisdaden (met accent op het Babi Yar-bloedbad nabij Kiev, de hel van Stalingrad, de verschrikking van Auschwitz-Birkenau en de dodenmarsen op het einde van de oorlog), boeiende, soms erg filosofisch geladen conversaties en af en toe ook de perversiteiten van Aue zelf.

Wellicht had Littell dit onevenwicht ook zelf wel door. Dat maak ik tenminste op uit de laatste 100 bladzijden van dit boek, waarin het Aue-personage helemaal ontspoort en daden stelt die niet alleen schokkend, maar soms ook zo belachelijk hilarisch zijn (zijn ontmoeting met Hitler bijvoorbeeld), dat Littell lijkt aan te geven dat we zijn verhaal ook niet te ernstig moeten nemen.
Neen, geslaagd is dit boek zeker niet, en persoonlijk vind ik die 1400 bladzijden (in mijn editie) er echt wel over. Als je dan toch een dik boek wil lezen over oorlog en dictatuur, dan zou ik eerder “Leven en Lot” van Vasily Grossman aanbevelen! ( )

pseudo-literair, namedropping, einde (finale) teleurstellend. Het droge en het vochtige is beter gedocumenteerd en vooral dunner. Degrelle lijkt me ook een interessanter (want fouter) figuur dan Aue om een kleine 1000 bladzijden aan te wijden. ( )

Mijn verwachtingen waren wellicht té hoog gespannen... Het uitgangspunt — de holocaust gezien door de ogen van een van de beulen — is controversieel en het boek zou daardoor de lezer moeten confronteren met zijn eigen morele principes: zou ik in een dergelijke situatie ook zo hebben gereageerd? Bij mij heeft het alleszins niet zo gewerkt; de hoofdpersoon is, ondanks zijn normale uiterlijke verschijningsvorm, geschift genoeg (incest, oudermoordenaar, homofiele SS’er) om elke identificatie af te wijzen.
Sommige pagina’s beschrijven inderdaad een gruwelijkheid waar je stil van wordt. Daar staan dan weer andere tegenover waar de auteur vooral etaleert hoe grondig hij zich wel heeft gedocumenteerd. Wellicht om te laten zien hoe makkelijk een individu wordt meegezogen in een systeem en er zich mee vereenzelvigt, maar mij gaf het vooral een gevoel van langdradigheid. Voor wie de werking van het nazisysteem wil leren kennen via de fictieve situatie van een roman en zich ook door een aantal mijns inziens overbodige pagina’s wil worstelen, blijft het toch een aanrader. ( )

Briljant , zeer indrukwekkend.
Moest enige tijd herstellen na het lezen van dit boek. ( )