Elena FerranteBesprekingen

Beklijvend boek, een kleinood. Doet je via Leda terugblikken en reflekteren op je kindertijd, je poppentijd, je moedertijd.

Verhaal over het leven in het arme Napels van eind vijftiger en zestiger jaren van de vorige eeuw. De hoofdpersonen zijn twee vriendinnen, waarvan de één wel door mag leren, en de ander niet. Is het mogelijk, door te leren, om je aan dit milieu te onttrekken? Je blijft altijd je achtergrond met je mee dragen. Het einde is open. Het boek is iets te langdradig, te gedetailleerd, te zoet.½

Herfst 2017: Ferrante krijgt van The Guardian het aanbod om een wekelijkse column te schrijven en dat doet ze met brio. Wat volgt, zijn 52 korte stukjes, elk zo'n anderhalve pagina lang, over de meest uiteenlopende thema's: het leven als schrijver, een dagboek bijhouden, fictie en waarheid, leestekens, verslaving, man-vrouw verhoudingen, ouder-kind verhoudingen, poëzie en proza, en zoveel meer. Ferrante giet haar beschouwingen in mooie volzinnen waarbij ze eigen gedachten en gevoelens verwoord maar tegelijk oog heeft voor de veranderlijkheid daarvan. Als lezer heb je het gevoel dat Ferrante je meeneemt in haar gedachtewereld maar tegelijk kan het allemaal ook maar verbeelding zijn. Maar het maakt niet uit of wat ze schrijft wel degelijk haar eigen persoonlijke gedachten en ervaringen zijn of niet. Het is allemaal vrij herkenbaar en nodigt uit om even bij de eigen innerlijke wereld stil te staan.

Het is een proces dat iedereen in zijn jeugd moet ondergaan: op een bepaald moment zie in dat je ouders niet de halfgoden zijn voor wie je ze tot dan hield, maar feilbare mensen die misschien net als iedereen verstrikt zijn geraakt in de onvoorspelbare wendingen van het leven. Het is een schok waarvan de draagwijdte maar geleidelijk tot je doordringt. Dit is het uitgangspunt van dit zoveelste boek van de door mij erg gewaardeerde Elena Ferrante. Knap zet ze in beeld hoe de 12-jarige Giovanna haar ouders van hun voetstuk ziet vallen, en wat een emotionele schok dat bij haar teweeg brengt. Ferrante heeft in dit verhaal ook een naturalistisch thema in verwerkt: erfelijkheid lijkt soms hinkstapsprong-gewijs tewerk te gaan. In het geval van Giovanna draait dit om de vraag of ze van nature meer weg heeft van haar grofgebekte en volkse tante Vittoria dan van haar kille middenklasse-ouders. Het is een vraag die Giovanna het hele boek door intrigeert en verwart. Ook dat is knap beschreven.

Maar dan: in de tweede helft van het boek verwatert het verhaal tot een vrij gewone ‘coming of age’, met eindeloze puberale dialogen, het smachten naar een onbereikbare geliefde, en soms erg langdradige introspecties. Ferrante maakt duidelijk dat ook Giovanna verstrikt geraakt in het web van schijn en leugens dat zo typisch lijkt te zijn voor volwassenen, om dan in het laatste hoofdstuk een keuze te maken om resoluut haar eigen weg te gaan. Alleen is dit allemaal erg ‘soap’-achtig beschreven, en komt de roman vrij bruusk tot zijn einde. De Napolitaanse setting is uiteraard weer sterk aanwezig, maar ik blijf toch nog altijd meer liefhebber van het vroege werk van Ferrante.½

roman, Italie½

Ik heb de Napolitaanse romans van Ferrante met veel plezier en overgave gelezen. Maar "La vita bugiarda degli adulti" haalt voor mij toch niet het niveau van de Napolitaanse romans ook al zijn er zeker gelijkenissen te trekken. Misschien is dit soort coming-of-age romans toch niet meer zo erg aan mij besteed. De jonge Giovanna hoort hoe haar vader haar in een boze bui vergelijkt met het gelaat van zijn zuster waarmee hij al jaren in ruzie ligt. Giovanna raakt geïntrigeerd door deze tante Vittoria, gaat haar opzoeken en leert een andere kant van haar Napolitaanse medaille kennen waarbij een bijzondere armband een mooie rode draad vormt doorheen het verhaal en doorheen de belevenissen van Giovanna. Ferrante maakt weer heel wat werk van het uitdiepen van haar personages maar, zoals gezegd, raakt haar schrijven me ditmaal minder. Wellicht zou ik hier een ander oordeel neerschrijven indien ik dit boek op jongere leeftijd had kunnen lezen. Maar dit zal me niet weerhouden om haar volgende roman meteen op mijn te-lezen-lijst te zetten.

“In tegenstelling tot verhalen, neigt het echte leven, wanneer het voorbij is, naar duisternis, niet klaarheid"
Ik zou zoveel kunnen zeggen over dit vierde deel, en over de hele Napolitaanse cyclus, maar ik ga proberen me te beperken tot de essentie. Deze 4 romans zijn minder intens, minder rauw en minder schokkend dan de eerste, kortere werken van Ferrante; de stomp in de maag die ik toen telkens duidelijk voelde, is er hier niet, al is het directe en rauwe zeker nog herkenbaar. Misschien komt het door de epische omvang (ze bestrijken meer dan 50 jaar, gespreid over 1600 bladzijden) en zijn ze daardoor iets milder (al kan ik me voorstellen dat wie Ferrante pas met deze boeken leert kennen, toch ook moet slikken). Maar het Napolitaanse kwartet maakt dat wel goed door een veel grotere gelaagdheid en complexiteit. De unieke prestatie van Ferrante in deze cyclus is voor mij tweevoudig: 1. de beschrijving van de intense vriendschap tussen 2 vrouwen die tientallen jaren standhoudt, in een proces van aantrekking en afstoting waaruit ze beiden hun kracht putten, en 2. de huiveringwekkende figuur van de onnavolgbare Lila, die onlosmakelijk verbonden is met de duistere spelonken van de stad Napels.

Om te beginnen dus die intense vriendschap tussen Lena Greco en Lila Cerrullo, 2 meisjes uit een morsige wijk van Napels; het is een band die door de jaren heen ontwikkelt tot een bijna fysieke eenheid, zowel in de positieve als de negatieve zin, zowel stimulerend als verstikkend dus, en zelfs als ze honderden kilometers van elkaar leven en een heel verschillend levenstraject volgen. Het is ronduit knap hoe Ferrante de vele ambivalenties van dit soort vriendschap heeft uitgewerkt, inclusief de gevoelens van jaloezie en soms ronduit haat. Geen geromantiseerde vriendschap dus, zoals je die wel eens beschreven ziet in iconische jongensromans, zoals “Le Grand Meaulnes” en “Brideshead Revisited”; ik ken overigens geen enkel voorbeeld van een andere roman waarin de vriendschap tussen vrouwen zo uitgediept wordt.
Uiteraard mogen we niet vergeten dat de hele tijd Lena aan het woord is, en dat we dus eigenlijk alleen de ambivalenties die door haar ervaren worden, te horen krijgen. Het is trouwens opvallend hoe Ferrante in dit vierde deel, zeker aan het eind, heel uitdrukkelijk de problematiek van het auteurschap aankaart: is het Lena zelf die 1600 pagina’s lang vertelt, of is het Lila die zich meester heeft gemaakt van Lena’s stem? Daarmee boort Ferrante een metafictionele laag aan die deze romancyclus nog eens extra complex maakt, en waar we ook geen uitsluitsel over krijgen.

En zo komen we bij Lila terecht. Voor mij is deze figuur, zoals die door Ferrante (bij monde van Lena) is neergezet, ronduit iconisch. Lila is zo authentiek en staat voor zo’n complexe gelaagdheid, dat het om van te duizelen is, en geregeld schrik aanjaagt. Al onmiddellijk bij het begin van het eerste deel zien we Lila als de hardste, de intelligentste, de onverbiddelijkste en meest onverschrokken van de twee vriendinnen; ze lijkt een zesde zintuig te bezitten waarmee ze de werkelijkheid doorgrondt zoals geen ander, en onder meer Lena beter aanvoelt dan Lena zelf. Pas in het vierde deel, kort voor het midden, geeft Ferrante de bron van Lila’s kracht aan, in een lange, indrukwekkende monoloog net na de zware aardbeving van 1980. Door die aardschok is ze compleet van de kaart en uit haar geijkte rol van onverstoorbare kracht gevallen en onthult ze wat dat zesde zintuig is: (spoiler alert!) zo blijkt dat Lila al van jongs af aan door heeft hoe chaotisch, vormeloos en dus ook hoe gewelddadig de échte werkelijkheid is en hoe haar grote angst is dat die werkelijkheid het overneemt, alle vormen en grenzen oplost en overschrijdt ("oplossende grenzen" is een telkens terugkerend concept bij haar analyse van de werkelijkheid; het is dat inzicht dat Lila de verbetenheid en de kracht heeft bijgebracht om de dingen voortdurend binnen hun (veilige) grenzen te houden, en dus ook mensen en dingen uit haar omgeving te manipuleren. Met dit indrukwekkend staaltje van dieptepsychologie biedt Ferrante via Lila een inkijk in de duistere krochten van de menselijke ziel en de wereld zelf.
En onlosmakelijk hiermee is ook de band tussen Lila en Napels, want in die stad heeft de chaos, de vormeloosheid en de gewelddadigheid van de werkelijkheid een materiële uitdrukking gevonden: met zijn rauwe dialect, zijn ontelbare achtergestelde buurten, de vele ruzies en vechtpartijen binnen en tussen families, de duistere tentakels van de maffia en de dreigende permanentie van de Vesuvius-vulkaan. En het is Napels dat voor Lila, en later ook voor Lena zelf, aantoont hoe illusoir onze zekerheden zijn, hoe onze veiligheden van het ene moment op het andere kunnen verdwijnen, en niks voor eeuwig is.

Lila en Napels zijn de centrale assen van deze romancyclus, maar daarmee wil ik niet de verdienste van Lena als personage van tafel vegen: onze vertelster is evenzeer een interessante figuur, al was het maar door de erg wisselende, maar wel constant overheersende impact die vriendin Lila op haar heeft. Maar Lena is veel inconsistenter, wisselvalliger, gewoonweg zwakker, en daarmee misschien ook wel menselijker. Ze is het klankbord en de spiegel die het uitzonderlijke van Lila in de verf zet. Ik moet toegeven dat ik het geregeld moeilijk had met die inconsistentie van Lena, haar heen en weer geslinger tussen een absoluut minderwaardigheidscomplex en ijdele arrogantie, haar obsessie en schaapachtige gedweeheid ten aanzien van ‘foute’ mannen terwijl ze zelf feministische boeken schrijft over de patriarchale dwang. De wisselvalligheden in het leven van Lena geven de Napolitaanse romans regelmatig een soap-achtig karakter, en dat wrong af en toe wel; Ferrante vergt veel tolerantiegevoel van haar lezer om Lena geloofwaardig te houden, en voor mij is dat één van de zwakkere elementen van deze cyclus. Ook met de verhaalcompositie op het einde, waar ze plots grote sprongen vooruit in de tijd maakt, heb ik het wat moeilijk; ik heb de indruk dat ze hier geforceerd probeert haar verhaal neer te leggen.
Ik kan me trouwens inbeelden dat een aantal lezers teleurgesteld zullen zijn door het open einde van dit 4de deel, want Ferrante legt de verhaallijn niet echt neer, tenminste niet volgens de enigszins romantische traditie. Maar hoe kan ze ook anders, want dat is nu net één van de centrale boodschappen van deze cyclus: het echte leven neigt naar duisternis, niet naar klaarheid. En dit tastbaar maken, gespreid over 4 boeken, met nog tal van andere gelaagdheden die ik hier noodgedwongen onvermeld laat (of toch één opvallende: de feministische inslag, de aandacht voor het lot van vrouwen, de bijna lichamelijke manier van kijken vanuit de blik van vrouwen), dit maakt de Napolitaanse romans tot een onvergetelijke leeservaring. Elena Ferrante, - wie er ook schuilgaat achter dit pseudoniem (en het kan me eigenlijk niet schelen wie) -, is één van de meest indrukwekkende schrijfsters van het moment!½

Frantumaglia verscheen aanvankelijk in 2003 en gaf vooral commentaar bij de eerste werken van Ferrante. In deze editie van 2016 zijn nog twee grote hoofdstukken toegevoegd, met commentaren op de latere werken, waarbij natuurlijk vooral de Napolitaanse romans. Bijna altijd zijn schriftelijke vragen van lezers, recensenten of collega-schrijvers de leidraad voor de antwoorden van Ferrante.
Al van bij het begin springen de vragen eruit over haar keuze om anoniem te blijven, en die vragen blijven voortdurend terugkeren, soms zelfs met een denigrerend-beschuldigende ondertoon. Ferrante reageert daar altijd beleefd op, al is haar onderliggende ergernis naar dat voortdurend peilen naar haar identiteit ook wel duidelijk. Dat is natuurlijk begrijpelijk, maar het maakt dat in dit boek toch behoorlijk wat herhaling steekt, (ook over andere thema’s trouwens), en dat is ook voor de lezer af en toe ergerlijk.
Maar daartegenover staat dat Ferrante in Frantumaglia toch wel geregeld een interessante inkijk geeft in de manier waarop ze haar boeken schrijft, vanuit welke achtergrond en inspiratie. En ze diept regelmatig ook bepaalde inhoudelijke aspecten van haar boeken uit. Op die manier is Frantumaglia een absolute aanrader, want het gebeurt maar zelden dat een auteur toelichting geeft bij eigen werk op een manier die veel dieper gaat dan het loze gekeuvel in de media.
Overigens valt doorheen de jaren (de eerste antwoorden dateren van 1991, de laatste van 2015) wel een opvallende evolutie te merken in de antwoorden van Ferrante: in het begin is ze redelijk aarzelend en ontwijkend, en doet ze geregeld ook minnetjes over haar eigen talent, maar geleidelijk aan zie je haar zelfzekerheid toenemen, en begint ze echt toe te lichten waar het haar om te doen is. Op het einde vallen vooral haar ferme feministische statements op (niet verwonderlijk natuurlijk voor wie haar werk kent). Haar toon deed me heel hard denken aan Marguerite Yourcenar, in het interviewboek “Les yeux ouverts”, ook zo’n schrijfster die haar teksten voortdurend herwerkte en doordacht en die ook behoorlijk wat over de vrouwelijke conditie heeft geschreven. Als dat geen referentie is!

Eindelijk vond ik in dit derde deel weer de oude Ferrante terug, de hardvochtige, de niets ontziende, sublieme en onthutsende Ferrante die ik kende uit haar eerste werken (‘Kwellende Liefde’, ‘Dagen van verlating’, ‘Verborgen dochter’). Deel 1 en 2 van de Napolitaanse romans waren wel op niveau, maar hadden me toch enigszins teleurgesteld vanwege hun kabbelende en soms ronduit soap-achtig karakter. Nu blijkt dat dit maar opstapjes waren, het aanbrengen van de bouwstenen waarmee Ferrante opbouwt naar wat wellicht een alles door elkaar schuddende climax wordt.
Natuurlijk blijft de ambigue aantrekking-afstoting-relatie tussen de twee vriendinnen, de immer weifelende Linu (de vertelster) en de harde Lila centraal staan, en ook de complexe microkosmos van de Napolitaanse wijk waar ze opgroeiden blijft hun ultiem referentiepunt. Maar in dit deel verschuift de focus toch veel sterker naar Linu: haar – schijnbaar – succesvolle schrijverscarrière en het respect dat ze daarmee tijdelijk verwerft (terwijl ze toch een sterk minderwaardigheidscomplex blijft behouden), haar relatie en huwelijk met de erg rigide, academische Pietro, haar worsteling met haar rol als echtgenote en moeder en haar ontdekking van het feminisme. Lila daarentegen lijkt zich na een helse periode te ontworstelen aan haar miserabel bestaan, maar op een manier die Linu erg verwondert en verontrust.
in dit deel is de verhaallijn ook sterker dan ooit verankerd in de veranderende tijdscontext: voortdurend zijn er verwijzingen naar de radicalisering in de politieke, maatschappelijk en economische situatie in Italië , eind jaren 1960, begin jaren ’70, met zijn hoogdravende ideologische debatten, de harde confrontaties tussen extreem links en extreem rechts (en de overstap van beide kampen op terreurtechnieken), maar ook de grotere welvaart voor sommigen, de seksuele revolutie en de start van de informatica. In die complexe maalstroom gaan Linu en Lila elk hun eigen weg, veel minder contact houdend, maar toch onlosmakelijk met elkaar verbonden, bijna als elkaars spiegelbeelden, als een onverbreekbare tweeling.
Dit derde deel bevat passages die van een adembenemend schrijverstalent getuigen: de confrontatie tussen linkse studenten en arbeiders, en de centrale scene van het grote feest van de camorra-familie Solara. Ook Linu’s verwerking van de nieuwe feministische inzichten, en de analyse die ze vanuit die context maakt van haar eigen leven, is subliem. Maar om eerlijk te zijn, er zijn ook weer zwakke, soap-achtige delen: bijvoorbeeld waar Linu op enkele dagen doortastend het leven van de zieke Lila op orde zet, of de heel voorspelbare intense relatie met Nino; waarom vallen trouwens zowel Linu als Lila toch telkens weer op ‘foute’ mannen?
De gemengde gevoelens blijven, maar tegelijk zet Ferrante in dit deel een beslissende stap verder, en dat maakt mijn nieuwsgierigheid naar deel 4, het slotdeel, alleen maar groter.½

Ik ga eerlijk zijn: dit deel van de Napolitaanse cyclus stelde af en toe mijn geduld op de proef; dit leek meer van hetzelfde, gewoon een voortzetting van deel 1, en nog altijd draaiend rond die intense vriendschapsband tussen Linu en Lila, met dezelfde erg wisselende gevoelens van aanstoting en aftrekking, en hun (vergeefse?) pogingen uit te breken uit hun situatie. Dit deel speelt zich af tussen hun 16de en 23ste levensjaar en nog altijd grotendeels op die “postzegel”, die buitenbuurt van Napels, al wordt de interactie tussen die enkele families er wel almaar complexer op. De voortdurende wendingen in grote en kleine gebeurtenissen en vooral de carrousel van gevoelens waar de hoofdpersonages mee worstelen, geven deze roman een uitgesproken ‘soap’ achtig-karakter, waar je ronduit duizelig van wordt en die soms een lichte vorm van ergernis oproept. En dat het daarbij natuurlijk – in deze levensperiode – erg veel over liefde en interne zielenroerselen gaat, versterkte die indruk natuurlijk.
Maar voor alle duidelijkheid: dit is helemaal geen stationsromannetje! Daarvoor is het milieu waarin beide meisjes vertoeven gewoon te grof. Ferrante illustreert rauw-realistisch de ondergeschikte, bijna uitzichtloze situatie van de vrouwen (bijna alle personages worden geregeld afgetroefd door hun man of lief), al heeft de manier waarop ze dat macho-gedrag schetst ook iets zielig: het is alsof al die mannen (ook de meer sympathieke) niet anders kunnen, opgesloten zitten in vooraf gedetermineerde mechanismen. Maar in vergelijking met de eerste romans van Ferrante is het rauwe, naturalistische gehalte toch meer gepolijst.
Ook nu weer staat vooral Lila centraal, - vergeet niet dat het nog altijd Linu is die de hele tijd aan het woord is; en haar relatie van opzien naar en zich afzetten tegen haar vriendin blijft in bijna elke scene aanwezig als dynamisch spanningselement. Het levenspad van beide vrouwen begint nu schijnbaar erg uiteen te lopen, maar tot op het laatste onderlijnt Ferrante (bij monde van Linu) de relativiteit van sociale waarde-oordelen zoals ‘succesvol’ of ‘mislukking’; het bezoek dat Linu na het succes van haar eerste boek brengt aan de worstenfabriek waar Lila aan de slag is, is wat dat betreft gewoon magistraal getekend. Ik had zelfs de indruk dat Ferrante hier een glimp laat zien van wat mogelijk het echte thema van haar Napolitaanse cyclus is, namelijk “wat is een mens?”, een niet-evidente link met Primo Levi’s “Is dit een mens?”, maar toch…
Slotsom: het is af en toe doorbijten in dit deel, maar de uiterst complexe interactie tussen de twee meisjes en de milieus waarin ze functioneren blijven boeien!

Ik ben geen fan van coming-of-age-romans: boeken als “Tom Sawyer” van Mark Twain of “Le Grand Meaulnes” van Alain-Tournier deden me niks, en als we in het Nederlandse taalgebied blijven, ook “Kees de Jongen” van Theo Thijsen of “De Witte” van Ernest Claes lieten me koud. Misschien las ik die allemaal toen ik al te oud was, hoewel ze toch bij uitstek een nostalgische sfeer uitstralen, eigen aan de midlife-periode. Eigenlijk is “Mijn geniale vriendin” van Ferrante ook zo’n coming-of-age-boek: het brengt het verhaal van de innige band tussen de jeugdvriendinnen Elena ‘Linu’ Greco en Rafaella ‘Lila’ Cerullo, van hun 6de tot hun 16de jaar. Ze groeien allebei op in een armoedige buitenwijk van Napels, waar rivaliteit tussen families, gratuit geweld en de schaduw (en soms tastbare realiteit) van de camorra-maffia basisgegevens zijn van het dagelijks bestaan. En elk op hun manier proberen de 2 hoofdfiguren zich aan die uitzichtloosheid te ontworstelen. Dat klinkt ongelofelijk cliché, alsof je in een naturalistische roman van eind 19de-begin 20ste eeuw bent terecht gekomen. En toch sprak het me aan.
Om te beginnen: voor een keer spelen meisjes, en niet jongens de hoofdrol, en het verhaal wordt ook verteld door Linu, één van hen, heel veel later, als Lila op haar 66ste plots verdwenen blijkt te zijn, en Linu verdorie goed weet wat er aan de hand is en daar erg boos om is (een spanningselement dat – vermoed ik – pas op het einde van de cyclus verduidelijkt zal worden). Het sociale thema (de armoede, het geweld, en de pogingen daaruit te geraken) zijn ook dynamisch aangebracht: het verhaal speelt in de jaren 1950-1960, en uit heel veel kleine details maken we de overgang mee naar de ‘modernere’ consumptiemaatschappij (de eerste auto’s, televisies, vakanties, enz.); het verhaal speelt dus niet zomaar in een statische context, iets waar heel veel naturalistische romans onder lijden.
Maar de grote kracht van deze roman zit toch in de schets van die heel innige en tegelijk heel ambigue band tussen Linu en Lila: er is een voortdurende, intense afwisseling van aantrekking en afstoting. Voor Linu is de harde, eigenzinnige en hyperintelligente Lila absoluut een model dat ze wil navolgen, maar waar ze ook voortdurend afstand van wil nemen. De manier waarop Ferrante de figuur van Lila schetst is ongelofelijk intrigerend: ze blijft voortdurend ongrijpbaar, niet alleen voor Linu, maar ook voor ons als lezer, en ook wij geraken in de ban van die gevoelens van aantrekking en afstoting. Tegelijk focust Ferrante op hoe Linu broksgewijs, met vallen en opstaan, haar eigen identiteit vormgeeft als tegenpool van Lila, vanuit heel gemengde gevoelens van bewondering en liefde, eigen minderwaardigheid, en ook ronduit jaloezie en wrok. De twee meisjes gaan elk hun eigen weg, maar blijven als een tweeling innig met elkaar verbonden, en het is die voortdurende wisselwerking die aan dit ogenschijnlijk simpele coming-of-age-verhaal zo’n intense dynamiek geeft.
Ferrante schrijft ook in een aangename, eenvoudig stijl die de complexiteit van het verhaal bedrieglijk verdekt (de titel alleen al blijkt misleidend). Dat komt nog het best tot uiting op het einde van dit boek, wanneer tijdens het huwelijksfeest van Lila (ze is dan amper 16) iets gebeurt dat op het eerste gezicht nauwelijks iets voorstelt, maar dat – als je de emotionele lading van het verhaal goed hebt gevolgd – enorme consequenties moet hebben. Met die cliffhanger geeft Ferrante ook aan dat dit eerste deel maar een opstapje is. Ik kan niet wachten op het vervolg.

Zodra de hindernis is genomen van de kennismaking met de mensen van de wijk, leest het boek prettig weg. Het is hier en daar langdradig en aan het eind weet je niet hoe het met diverse hoofd- en bij-personen verder zal gaan. Montedidio van Di Lucca vond ik veel mooier.
Naschrift 20-10-20 De TV series vorig jaar en dit jaar gezien en wat een prachtige sfeer.½

Zelfs in kleine romans, niet meer dan een kortverhaal eigenlijk, weet Ferrante te excelleren. Wat me opvalt is de gecomplexeerdheid van haar hoofdpersonages: altijd vrouwen die worstelen met hun zelfbeeld, en dus ook met wat anderen en de maatschappij van henr verwachten, en die in het bijzonder in beslag genomen worden door hun relatie tot hun moeder of tot hun kinderen. In dit verhaal is Leda niet per sé een sympathiek figuur, ze noemt zichzelf ronduit een slechte vrouw en ze heeft dingen gedaan die vanuit de goegemeente met een scheef oog worden bekeken. Maar Ferrante zal haar hoofdpersonages nooit veroordelen, integendeel, ze eist respect voor hen op, voor hun complexiteit en kleinheid, en hun negatieve kanten. Een groots klein verhaal is dit.

De beschrijving van een vriendschap tussen 2 meisjes vanaf hun eerste kennismaking totdat 1 van de 2 gaat trouwen. Het verhaal speelt zich af in een arme wijk van Napels. Het ene meisje lijkt zich daaraan te ontworstelen doordat ze de kans krijgt om door te leren. Het andere meisje mag niet doorleren en lijkt daardoor opgesloten te blijven. Maar er volgen nog 3 delen. Elena Ferrante is een uitstekende verteller. Maar toch blijven de mensen wat vlakjes en zonder diepgang. Vaak vraag je je af waarom de mensen zo reageren. En naarmate het verhaal vordert wordt het verhaal enigszins voorspelbaar. Maar de verhaallijn blijft uitstekend in tact.

Meisjesjaren½

Prachtig prachtig: eerste boek van de Napolitaanse romans, over de kinderjaren van Nelu en Lila

Delia, een vrouw van in de veertig, keert na de dood van moeder terug naar haar geboortestad Napels, waar haar moeder altijd is blijven wonen. Wat heeft haar moeder tot zelfdoding door verdrinking gedreven, vraagt zij zich af. Op haar speurtocht komt ze zaken over haar moeders verleden te weten, maar ook zaken uit haar eigen jeugd komen naar bovendrijven, zoals de voortdurende mishandeling door haar vader van haar moeder en haar rol daarin.½

Het eerste kwart van dit boek is ronduit overweldigend: Ferrante beschrijft de verwoestende gevoelens van hoofdfiguur Olga, die door haar man plots verlaten wordt voor een veel jongere vrouw; ze blijft met een hond en twee kinderen achter. Haar leven desintegreert helemaal, ze raakt het contact met de werkelijkheid kwijt; alleen desoriëntatie en radeloosheid overheersen nog. Dit is van het sterkste proza dat ik ooit gelezen heb, en Ferrante gebruikt de hardste en rauwste klanken die het Italiaans heeft om dit ook stilistisch te onderbouwen.
Uiteraard is dit niet vol te houden, na het eerste kwart verzandt het verhaal een beetje in zijsporen die allemaal wel symbool staan voor de machteloosheid van Olga (haar problemen met de sloten van de voordeur bijvoorbeeld), maar toch iets te breedvoerig worden uitgewerkt. Toch is het louteringsproces waar Olga door moet, met vallen en opstaan, treffend beschreven. Ferrante gebruikt terecht het woord "abbandono" in de dubbele betekenis: achtergelaten worden, maar ook loslaten.
Het is evident dat de mannelijke soort niet echt mooi uit dit boek komt (hoeft natuurlijk ook niet); ook de buurman-muzikant aan wie ze zich vastklampt, komt niet helemaal overtuigend over. Maar uiteindelijk draait het volgens mij in dit boek niet zozeer om de gender-strijd, maar om de eigen identiteit van een individu (in dit geval een vrouw) en zijn of haar perceptie van zichzelf en de wereld.½

Ik meen dat ik nog een hele tijd ga blijven denken aan en nagenieten van de vier Napolitaanse romans rond de levens van Elena en Lila. Dit vierde deel over volwassenheid en ouderdom is weerom van hoog niveau, misschien nog wel beter dan de vorige drie. Ferrante (en laten we haar gekozen anonimiteit maar respecteren ondanks de ijver van sommigen die haar identiteit toch hebben willen blootleggen) weet de lezer vast te pinnen in de zich snel opvolgende gebeurtenissen in deze levens zodat je het boek moeilijk kan neerleggen. "Wat leefden we in een chaos, wat spatten er veel fragmenten van onszelf weg, alsof leven een uiteenspatten in scherven was." (p. 63)
De vertelster analyseert en kijkt (net als in het echte leven?) met steeds meer afstand naar het leven van anderen en dat van haar zelf. "Over die ja's liet ik donkere sluiers neer en als door een scheurtje hier en daar duidelijk werd hoe de situatie écht was, nam ik haastig mijn toevlucht tot grote woorden over de wereld in wording: alles verandert, we zijn nieuwe vormen van samenleving aan het uitvinden, en nog meer van het soort onzin dat ik zelf als het maar even kon verkondigde of opschreef." (p. 101)
Dus ook in dit boek niets wat ons als mens vreemd kan zijn. Gedachten en gevoelens lijken zich hoe langer hoe moeilijker te laten ordenen of temmen. Ik was er al langer van overtuigd maar Ferrante heeft mij nogmaals bekrachtigd in de idee dat wie iets wil leren over de menselijke geest zich met minstens evenveel rechtvaardiging kan verdiepen in een goed geschreven roman dan in allerlei vakliteratuur. "Elke intense relatie van mensen zit vol voetangels en klemmen en als je wilt dat de relatie standhoudt, moet je leren die te ontwijken. Dat deed ik ook bij die gelegenheid en ten slotte had ik het idee dat ik alleen maar op een zoveelste bewijs was gestuit van hoe prachtig en hoe ondoorgrondelijk onze vriendschap was, en hoelang Lila's verdriet al duurde, en hoe gecompliceerd het was, en hoe het maar bleef en altijd zou blijven." (p. 446)
Een van de laatste zinnen uit het boek wil ik hier nog noteren, misschien ook om deze voor mijzelf bij te houden. "Het heeft altijd en alleen maar met ons beiden te maken: met haar, die wil dat ik geef wat haar aard en omstandigheden haar verhinderden te geven, met mij, die er niet in slaagt te geven wat zij verlangt; met haar, die boos wordt om mijn tekortschieten en me uit wraak tot niets wil reduceren, zoals ze met zichzelf heeft gedaan, met mij, die maanden en maanden en maanden heeft geschreven om haar een vorm te geven die niet ontmarginaliseert, en om haar te verslaan en te kalmeren, en zo op mijn beurt kalm te worden." (p. 462).½

Nu ik dit derde deel (vroege volwassenheid) van de Napolitaanse romans van Ferrante uit heb, kan ik amper wachten tot de vertaling van het vierde en laatste deel uitkomt. Ferrante weet de lezer te kluisteren aan zijn leesstoel met het boeiende verhaal over Elena en Lila. Echt grote klasse hoe Ferrante de gedachten- en gevoelswereld van de verschillende personages fileert in al zijn wisselvalligheden, tegenstrijdigheden, en ontwikkelingen. Ik zou mij te buiten kunnen gaan aan een samenvattend relaas van deze romans maar dat zou al te zeer het leesplezier beknotten van wie nog met het eerste deel moet beginnen. Plaats deze Napolitaanse romans maar meteen bovenaan jouw te-lezen lijst.

Na "jeugd en puberteit" van het eerste deel van de Napolitaanse romans volgt hier met deel twee "adolescentie". De lezer krijgt verder een intimistische inkijk in de zich ontwikkelende levens van Elena en Lila die op een steeds complexere manier met elkaar verweven worden. "Mijn hele leven drijft me ertoe me voor te stellen hoe haar leven zou zijn geweest als haar ten deel was gevallen wat mij ten deel is gevallen, wat zij met mijn geluk zou hebben gedaan. En haar leven duikt voortdurend op in het mijne, in de woorden die ik gebruik, waarin vaak een echo ligt van die van haar, in dat vastberaden gebaar dat een adaptatie was van een gebaar van haar, in mijn 'minder' dat vergelijkbaar is met een 'meer' van haar, in mijn 'meer' dat een verdraaiing is van haar 'minder'. Nog afgezien van wat ze me nooit heeft verteld maar me heeft laten aanvoelen, wat ik toen niet wist maar later in haar schriften heb gelezen." (p. 334-5).

Met de drie eerste delen van de Napolitaanse romans van Elena Ferrante in mijn kast (deel vier moet nog verschijnen) ben ik begonnen met het lezen van deze intrigerende cyclus. Ferrante brengt haar lezers in nauw contact met beide hoofdpersonages, Lila en Elena, die als kinderen opgroeien in een oude wijk van Napels. Tussen beide meisjes ontwikkelt zich een hechte maar tegelijk ook geladen vriendschap. In dit eerste deel wordt de lezer meegenomen in de zich ontwikkelende innerlijke wereld van beide kinderen doorheen hun jeugd en puberteit. Ik raakte helemaal in de ban van beide levens en vergat bij momenten dat ik aan het lezen was. Ferrante hanteert misschien geen hoogstaande literaire taal of ingrepen maar zoog mij steeds dieper mee in de wisselvalligheden van beide levens die steeds meer onlosmakelijk met elkaar verbonden raken. Vriendschap, liefde, rivaliteit, jaloezie, twijfel, wanhoop en ga zo maar door. Een hele pleiade van gedachten en gevoelens waarmee Ferrante op prachtige wijze je als lezer steeds dichter bij deze mensen en hun verhaal brengt.

Toch meeslepend, maakt nieuwsgierig naar meer.

Andere meningen/besprekingen:

Tessa Heitmeijer: http://tessaheitmeijer.com/2015/08/25/recensie-de-nieuwe-achternaam/
Clothes in Books (in English): http://clothesinbooks.blogspot.be/2015/09/the-story-of-new-name-by-elena-ferrant...

Een stomp in de maag, dat is dit boek. Ik ga het klasseren bij de werken die de donkere kant van de mens belichten. Het is de worsteling van Delia, een vrouw van middelbare leeftijd met de dood van haar moeder, Amalia. Delia is haar thuisstad Napels ontvlucht in een poging radicaal te breken met haar moeder en (de gescheiden levende) vader. Maar na de dood van Amalia probeert Delia de knopen waar ze nog altijd mee zit te ontwarren. De zoektocht geeft niet alleen een prachtig beeld van de zinderende zelfkant van Napels, maar vooral van het verwoestende effect van ziekelijke jaloezie, van het onvermogen om echt te communiceren, van de onmacht om het verleden precies bloot te leggen. Het Italiaans dat Ferrante gebruikt is niet al te gemakkelijk, maar de erg filmische sfeerschepping maakt toch dat het verhaal goed te volgen is. Echt een ontdekking, al word je er niet vrolijk van.

Mooi en meeslepend verhaal over een ontluikende vriendschap....
Andere besprekingen/meningen:
Savidge Reads(in English): https://savidgereads.wordpress.com/2015/07/24/my-brilliant-friend-elena-ferrante...

The Paris Review: https://www.theparisreview.org/blog/2017/04/17/elena-ferrante-my-brilliant-frien...