Philippe Sands

Een bijzonder boek, dat persoonlijke geschiedenis combineert met rechtsgeschiedenis, namelijk het ontstaan van en verschil tussen 'genocide' en 'misdaden tegen de menselijkheid', en met geschiedenis van WO II met focus op Hans Frank, Gouverneur van Polen, maar als centraal gegeven de stad Lviv, Lwów, Lvov, Lemberg en in de omgeving vooral Zólkiew. Hoofdrolspelers zijn, naast de grootouders van Sands, de Joden Hersch Lauterpacht hoogleraar internationaal recht in Cambridge, afkomstig uit Zólkiew, studeerde in Lemberg en Rafael Lemkin, studeerde (iets later) ook in Lemberg (Lwów), ontsnapt naar USA, Officier van Justitie. De eerste is de 'uitvinder' propagandist van het juridische begrip mísdaden tegen de menselijkheid (= individuen), de tweede van 'genocide' (=groepen). Beide termen zijn in en na de Neurenberg-processen in het recht opgenomen. Lauterpacht was sterk gekant tegen de term genocide, misschien ook uit lichte minachting voor de minder geleerde Lemkin. Hersch L. heeft ook een standaardwerk over Grotius geschreven, ik ben in Lviv geweest, en dit boek was genomineerd voor de Filter Vertaalprijs 2019, alle reden om het te lezen. De persoonlijke zoektocht naar de verborgen familiegeschiedenis van grootouders, via Wenen, elk afzonderlijk ontsnapt naar Parijs, die nooit ook maar iets vertelden, terwijl op 1 na al hun ruim 70 familieleden door de nazi's zijn vermoord, gecombineerd met de afschuwelijke Jodenvervolging in Polen/Oekraïne én met Neurenberg is ongelofelijk boeiend. En ook het juridische verschil genocide / misdaden tegen de menselijkheid en de consequenties ervan vond ik zeer verhelderend. Maar toch wil Sands soms teveel tegelijk, of worden zijn hoofdstukken toch een klein beetje vergezocht. Dat vond ik met name in de confrontatie Lauterpacht-Lemkin, die hier wel erg benadrukt wordt, ook door voortdurend te zeggen of en wanneer genocide wel of niet in Neurenberg werd gebruikt en hoe men de vrij onmogelijke Lemkin probeerde af te serveren. Sands zelf komt in contact met Niklas Frank, zoon van Hans die zijn vader totaal verafschuwt, en met Horst Wächter zoon van een andere Polen-nazi die zijn vaders daden vergoeilijkt. Ook hier sleept Sands ze soms een beetje met de haren erbij om de tegenstellingen te benadrukken. Prachtig vond ik de uiteindelijk onvolkomen reconstructie van het leven van Sands grootouders tot Parijs, met een schitterende rol voor een zekere Miss Tilney, een op het irritante af zendelingende Engelse christin, ook onder Joden, die zonder blikken of blozen de meest heldhaftige reddingen onderneemt. Op één punt voldeed het boek niet aan mijn verwachtingen, dat van de vertaling, die ik vaak de plank vond misslaan (termen over religie: Oekraiense Griekse kerk, dominicaanse en rooms-katholieke kerk, in Zólkiew de Sint-Lawrencekerk, metropolitaanse aartsbisschop), lelijke en volgens mij onnederlandse samenstellingen maken (universiteitscollega's, Cambridgebenoeming, Vasiliaanse klooster i.p.v. Wassili-klooster, of omgekeerd 'de madam van een bordeel' i.p.v. hoerenmadam, bordeelhoudster), onjuiste woordkeus (curricula waar cursussen is bedoeld, erop wijzen iemand vrij te spreken, handwerkartikelen i.p.v. toegepaste kunst, een béret basque wordt een breedgerande hoed genoemd), willekeurige keuze tussen wél vertaalde en niet vertaalde woorden in Duitse zinnen en soms echt raadselachtige uitdrukkingen (de van ladders voorziene renaissancebinnenplaats, haar strenge, verlekkerde, liefhebbende gezicht, een moment van 'levend mededogen', een document waarin men bedacht was op taalnuances en de waarheid). Nu lijkt mij Sands wel een boeiend schrijver maar misschien geen enorm groot stilist, met soms rare gedachtenkronkels (wie zou van Bachs Matteüs zeggen dat het zich 'zoals bekend achter het recht van het individu op verlossing stelde'?), dus dat helpt niet, maar Pape heeft mij beslist niet overtuigd. Ook de tekstredactie van Spectrum had wel zorgvuldiger gekund (bijv. Ljoedmila heet op dezelfde bladzijde ook Lyudmyla).… (meer)

Een boek over internationaal recht dat tevens een aangrijpende familiegeschiedenis is, mag wel bijzonder heten. En toch worden deze onderwerpen op een indrukwekkend harmonische wijze in dit boek samengebracht. Sands, zelf een vooraanstaand jurist en wetenschapper, wordt uitgenodigd om een college te geven in de West-Oekraïense stad Lviv en realiseert zich dat het de geboorteplaats is van de Joodse vader van zijn moeder en dat aan de plaatselijke universiteit twee grondleggers van de begrippen “genocide” en “misdrijven tegen de menselijkheid” hebben gestudeerd: de Joodse juristen Raphael Lemkin en Hersch Lauterpacht.
De biografische schets over de jurist Hans Frank, advocaat van Hitler en verantwoordelijk voor het schrikbewind in Polen, plaatst de overige geschiedenissen in een treffend en uiterst relevant perspectief en vallen zo samen bij het Proces van Neurenberg in 1945/1946.

In het boek wordt uitvoerig ingegaan op de (juridische)verschillen tussen “genocide” en “misdrijven tegen de menselijkheid” en het verhaalt ook de vaak moeizame onderhandelingen tussen de overwinnaars Frankrijk, Engeland, Amerika en Rusland. Met name de introductie van het novum “genocide” in het internationale recht heeft nogal wat tegenwerking gehad omdat het zich met name richt op bescherming van een collectief als ras of volk.

Een bijzonder boek qua compositie, rijk aan details en vervuld van respect voor de talloze slachtoffers van barbarij en moordzucht maar ook voor hen die zich hebben ingespannen voor een rechtvaardiger wereld waarin de straffeloosheid van terreur, juridisch bestreden kan worden.

Een studie van groot belang.… (meer)