Van deel 2 was ik iets minder onder de indruk dan van deel 1, kostte ook meer moeite om het uit te krijgen, ik had zelfs de indruk dat de vertaalster hier minder op dreef was, maar dat kan ook aan mij liggen. Desondanks vond ik ook dit een prachtig, bij vlagen subliem, boek. 'De Thibaults' gaat over WO 1 zeggen veel mensen, maar dat geldt uitsluitend voor dit deel, dat eigenlijk vooral gaat over de pogingen van 'de socialisten', Jacques en zijn uiteenlopende medestanders in heel Europa, om die te verhinderen. Vergeefs, zoals we weten, en alle gepraat, geargumenteer, gekonkel, gedisputeer over principes en praktijk werd me soms wat veel. Een aantal mensen zeer goed gekarakteriseerd: 'de piloot' Meynestrel, een koud, fanatiek, raadselachtig, mens en zijn opofferende geliefde Freda die uiteindelijk met een ander vertrekt waardoor de piloot alles verliest, de goede albino Vanheede, de ultrarechtlijnige Mithoerg en vele andere anarch-, social-, communisten. Maandenlang is elke diplomatieke, door ons allang vergeten, stap na het doodschieten van Franz Ferdinand het voorwerp van heftige debatten en speculaties. Jacques, meer dan eens op missie in Frankrijk, legt weer contact met Antoine wiens denkbeelden hij veracht -maar het blijft zijn broer- en bekent zichzelf en Jenny Fontanin dat hij verliefd is op haar. Ook zij smelt. Ze zullen naar Genève gaan omdat er gemobiliseerd wordt, maar Jacques vertrekt toch alleen, want hij moet van zichzelf een daad stellen (dan is het boek al voor meer dan 3/4 uit). Antoine heeft het ouderlijk huis onherkenbaar laten verbouwen, heeft praktijk, een laboratorium aldaar, medewerkers, succes, een verhouding met de getrouwde Anne, hij doet zijn plicht, ook als Frankrijk van hem vraagt te vechten. De oorlog verandert alles. Jenny, achtergelaten, blijkt zwanger van haar schandelijke 2 nachten met Jacques en baart een zoon die sprekend op hem lijkt. Jacques heeft een plan dat hem in een roes brengt: uit een vliegtuig (nieuw!) duizenden pamfletten strooien over de soldaten in de Elzas, Frans én Duits, zulke overtuigende anti-oorlogspropaganda dat zij de wapens neder zullen gooien. Zeer spannende geheime operatie. Meynestrel komt nog één keer in actie en vliegt. De motor van het oude vliegtuig valt uit. Het stort neer en verbrandt, mét de piloot, zonder dat er één pamflet is uitgeworpen. Ik denk dat MduG onduidelijk heeft gelaten of de piloot dit expres heeft gedaan of dat het een ongeluk was, of alleen onverschillige overmoed. Ontzettend goed, om te huilen van woede en verdriet (wat ik ook deed) is dat Jacques niet dood is maar zwaargewond aan zijn been, niet kan praten zodat men denkt dat hij een Duitse spion is, dagenlang meegesleept wordt door Franse soldaten op de terugtocht die steeds verder in het nauw gedreven worden door de Duitsers en beschoten. Uiteindelijk na veel bijna-reddingen schiet de laatste soldaat die voor Jacques (inmiddels zeer slecht eraan toe) zorgde en het niet meer alleen aankan en moet vluchten hem dood als een oude hond, zich wijsmakend dat hij een spion afmaakt, in een dennenbosje waart hij nooit gevonden wordt. Treffender en schrijnender had MduG de zinloosheid van oorlog niet kunnen uitbeelden. Antoine wordt na twee jaar en een niet zo erge verwonding door domme pech slachtoffer van een mosterdgasaanval. Hij wordt verpleegd in een sanatorium in Grasse, houdt als arts gretig alles bij in aantekeningen en het gaat niet zo goed. Voor de begrafenis van Mlle de Waize gaar hij naar Parijs, voor Gise, ontmoet ook weer Jenny, Daniel -deze knappe versierder heeft in de oorlog zijn been verloren en, maar dat vertelt hij alleen later aan Antoine, zijn kloten; hij wil niets meer behalve zorgen voor de kleine Jean-Paul- , Mme de Fontanin, die in zijn en haar voormalige buitenhuizen in Maisons Lafitte een kliniek hebben ingericht. Antoine herkent Jacques in de dwarse Jean-Paul, is zelf meer anti-oorlog geworden, en terug in Grasse houdt hij een nauwkeurig dagboek bij. De toon ervan is nu anders, want vlak voor vertrek daarheen heeft hij ingezien, door het bezoek aan zijn oude leermeester Philip, dat hij ten dode is opgeschreven. Dat had hij moeten weten, maar nu pas ziet hij het onder ogen. Het laatste deel bestaat uit dat dagboek, deels worsteling van Antoine met de realiteit van zijn naderende dood, deels vooruitblik op het einde van de oorlog, dat dankzij Woodrow Wilsons plannen een echte ?eeuwige vrede zal zijn, deels terugblik en bezinning op zijn zogenaamd geslaagde maar te aangepaste leven, alles als aanwijzing voor Jean-Paul. Dit deel vond ik ook wat langdradig en deels overbodig, ook de fixatie op de kleine jongen (maar die past natuurlijk in RMduG's visie op de Thibaults als een doorlopende, in zekere zin exemplarische familie). Wel goed vond ik dat er ook voor Antoine geen hoop is en dat zijn dood ook al zo weinig spectaculair is. Opnieuw zijn er tussen alle, soms te lang, geredekavel door zulke prachtige zinnen en wendingen die de bodem eruitslaan: middenin felle, essentiële disputen tussen Jacques en Antoine over moraal breekt het af, want de bediende komt zeggen dat het eten opgediend is. De koele, rationele Antoine houdt op met zijn verhouding met Anne, omdat hij ontdekt heeft dat haar man een goede kerel is. Hij doet dat door al haar avances per brief of telefoon totaal te negeren. En dan, totaal onverwacht, voelt hij zich zo alleen dat hij nog één keer voor de mobilisatie naar haar toe racet voor een nacht. Nee, niemand is een mens uit één stuk. En oorlog is het ergste wat er is. ( )

Ja, en dan deel 2. Even omvangrijk als het eerste deel en zoals ik had verwacht een “pas de deux” van twee verschillende karakters met uiteenlopende idealen. Antoine bouwt een artsenpraktijk op en Jacques stort zich in de wereld van revolutionairen en omarmt de idealen van het socialistisch pacifisme. Ook hier weer een groot aantal bijrollen die herkenbaar worden neergezet en die het verhaal over de hoofdpersonen niet verstoren maar zorgvuldig de geboetseerde karakters in stand houden. Verder wordt aan de hand van de levenslopen van de broers de aanloop tot de eerste wereldoorlog op een indringende wijze beschreven. Machteloos socialisme met het zo kenmerkende “zwevende” taalgebruik en burgerlijke behoudzucht als tegenpool, worden treffend beschreven en maken van dit boek een boeiend tijdsdocument.
Het noodlot zorgt voor de rest ! ( )