Elfriede Jelinek

Dit is een heel moeilijke om te beoordelen. Vanuit literair-technisch oogpunt is dit boek fenomenaal met een stevig geconstrueerde (zij het relatief conventionele) verhaalopbouw, soms hilarische scenes, een opvallend muzikale ondertoon (passages in staccato- en andanteritme) en heel veel briljante metaforen. De afstandelijke verhaaltoon (die me erg aan Canetti deed denken) onderstreept ook heel sterk het sarcastische gehalte.
Thematisch lijkt deze roman eerder een psychologische studie dan een fictieverhaal, waarbij een extreem gedevieerde persoonlijkheid centraal staat. De 35-jarige pianolerares Erika Kohut is de hoofdfiguur; ze leeft nog bij haar moeder en wordt helemaal onder de knoet gehouden, of beter, ze laat zich helemaal onder de knoet houden. Erika is zo verknoeid door haar alles controlerende moeder dat ze aanvankelijk alleen nog in staat is tot een passieve houding die haar drijft tot het observeren van peepshows en van vrijende koppels in het park. In het tweede deel van het boek probeert ze uit te breken door een sadomasochistische relatie aan te knopen met een leerling, Walter Klemmer, die zelf staat voor de arrogante, narcistische mannelijkheid. Maar het loopt uit op een lelijk-gewelddadige ontknoping.
Geen gemakkelijke kost dus. En Jelinek doet haar best om het de lezer zo ongemakkelijk mogelijk te maken. Ze gebruikt daarvoor een afstandelijk vertel-standpunt – Erika, de moeder en de leerling worden altijd in de derde persoon beschreven -, maar ze vermengt dat met een ingenieuze vorm van verzelfstandigde innerlijke monoloog: de handelingen worden ijskoud geregistreerd, maar daarbij worden ze innerlijk gemotiveerd vanuit de beweegredenen en visie van de betrokken personen. Dat versterkt het effect van brutale hardheid die in de omgang tussen de personages steekt, ontdaan van elk menselijk gevoel. De machtsrelatie komt zo centraal te staan, waarbij meesterschap of onderwerping de enige opties zijn, wat natuurlijk erg aanknoopt bij het sadomasochistische thema.
Als lezer word je meegetrokken in een grauwe, zwarte, harde wereld, waarbij een geboren misantroop als de Franse schrijver Celine, maar een koorknaap lijkt. Ik heb nog niks gelezen van Sade, maar ik vermoed dat Jelinek ook in dat oeuvre inspiratie heeft gezocht. In de literaire kritiek wordt ook een band gelegd met de marxistisch geïnspireerde maatschappijkritiek van Jelinek, die de 3 hoofdfiguren als door het kapitalisme ontzielde personages zou opvoeren, maar die lectuur komt er naar mijn aanvoelen niet echt uit.
Kortom, dit is een boek waar je onmogelijk van kan houden, het is een verhaal dat voortdurend afstoot en afstotelijk is, maar curieus genoeg, net omdat het een extreem gedevieerd aspect van de mens blootlegt, blijf je toch geïntrigeerd. Daarom (en vanwege het technisch meesterschap) mijn eerder weifelende rating.… (meer)