Ali Smith (1)Besprekingen

Meisje ontmoet jongen. Door: Ali Smith.

Eerst even een bekentenis: ik las nog geen enkel boek van Smith. Ik weet dus niet of Meisje ontmoet jongen (gebaseerd op De mythe van Iphis) representabel is voor haar andere werk.

Maar dit boek, boekje: wow. 160 pagina’s maar wat voor een pagina’s! Kocht je ooit Dr. Martens schoenen? Dan weet je wat ik bedoel. Je koopt ze, bent er heel blij mee maar na de eerste keer dragen denk je: why!? Je bijt dan toch maar door, want ja, best duur enzo. En plots heb je slofjes aan je voeten, loop je op wolkjes, wil je die schoenen nooit meer uitdoen en vraag je je af wat je vroeger deed, voor je die hemel op aarde aan je voeten had.

Wél, dat gevoel had ik bij dit boek. Ik dacht eerst even dat het mijn eerste en laatste Ali Smith zou worden, maar ik beet door en plots zat ik angstig traag te lezen omdat ik het aantal te lezen pagina’s zag minderen en ik echt niet wou dat het boek ooit uit was.

Ik vertel niets van de plot, lees het gewoon zelf. Wat ik wel wil zeggen is dat het een geweldige mengeling is van mythe, sprookje, spoken word, poëzie, voicebericht, activistisch pamflet, familiekroniek, maatschappelijke aanklacht en een liefdesverhaal en dat op amper 160 pagina’s! Boordevol meeslepende opsommingen, rake observaties, treffende karaktertekeningen en 4de wand doorbrekingen (wat heel flauw is als het slecht is gedaan maar je echt bij de lurven grijpt als het goed gebeurt en dat doet het hier).

Wat een pareltje, wat een genot, hoe groot het zwarte gat nu ik het uit heb. Maar: ik heb nog zo veel Ali Smith te ontdekken: hoera!

het boek leest lekker als elk boek van Smith. Daardoor lees ik snel en heb geen behoefte om alle verwijzingen precies uit te pluizen. De verhalen zijn allemaal verbonden. Alle verhalen lijken iets wezenlijks aan te tippen. Over mensen, ideëen of tijdgeest. Voor mij blijft de grote rode draad vaag: De relatie van het individu tot zijn direkte naasten, familie of geliefden. Ze kunnen je mateloos irriteren, maar je kunt niet zonder ze.

Het was de slechtste der tijden, het was de slechtste der tijden.

Als het Smith’s bedoeling was de ondoorzichtigheid van de werkelijkheid vorm te geven, dan is ze daar zeker in geslaagd. Iedereen verwacht natuurlijk dat in dit vierde seizoensdeel alle elementen uit de vorige seizoenen samenkomen en de echte verhaallijnen duidelijk worden. Dat gebeurt zeker ten dele. Vooral de puzzelaars komen in dit deel goed aan hun trekken (enkele van de reviews op deze site geven zelfs alle sleutels weg). Ik moet eerlijk zijn dat ik daar gaan boodschap aan heb. Al is het fijn om in dit vierde deel Daniel Gluck als 104-jarige weer tevoorschijn zien te komen, met zijn associatieve reeks van hallucinaties en herinneringen die inderdaad enkele mysteries uit de vorige delen uitklaren. Maar bij andere verhaallijnen, zoals die van Charlotte en Arthur, en vooral die van de ‘illegaal’ Hero, komt dit veel minder tot zijn recht.
Op zichzelf zijn vele passages, eenmaal je aanvaardt dat je toch niet alles kan plaatsen, best wel aardig om te lezen. Dit boek, en zowat de hele cyclus, is vooral een opeenvolging van intrigerende dialogen, in die mate dat ze me vormelijk wel aan het experiment van Rachel Cusk in haar Outline-trilogie deden denken. Sommige van die dialogen zijn ronduit ontroerend, andere lijken nergens heen te gaan. Het korte gesprek van Grace Greenlaw bijvoorbeeld, aan het kerkje in Suffolk, met een haar onbekende timmerman is absoluut topliteratuur.
Maar dan zijn er de verwijzingen naar de actualiteit die Smith ook in dit deel rijkelijk rondstrooit. In de vorige delen kwamen vooral de brexit-, Trump-, klimaat- en migratieproblematiek aan bod. Smith herneemt die in beperkte mate, maar heeft hier – blijkbaar te elfder ure – ook de pandemie in verwerkt; ze deed dat in het voorjaar van 2020, dus op een moment dat de lengte en diepgang van de coronacrisis nog niet helemaal duidelijk was. Die redactionele ingrepen zijn nogal artificieel en dus niet helemaal geslaagd. Maar het moet me van het hart dat vooral het politiek correcte gehalte van Smith’s verwijzingen me stoorde. Voor alle duidelijkheid: ik deel haar gevoeligheden. Maar waarom moet ze het er zo vingerdik opleggen, en met het belerend vingertje zwaaien? Literair zou ze dit toch zoveel subtieler hebben kunnen aanbrengen.
Alles samengenomen blijft ik met gemengde gevoelens zitten. Deze cyclus bevat zeker aantrekkelijke kanten, maar echt overtuigend is hij niet.½

“want kijken is nog maar het begin van begrijpen, nog maar het oppervlak, de toplaag van elk begrip”
Hoe frappant is dit citaat, ergens lukraak in de tekst, toegepast op dit boek zelf! Bij het lezen van dit derde deel van Smith’s seizoenencyclus was ik dikwijls het noorden kwijt: Smith weeft verschillende verhaallijnen door elkaar, last op zich staande passages in met bijvoorbeeld trumpiaanse haatspeech, ogenschijnlijk absurdistische dialogen, enz. Maar bovenal zit haar boek tjokvol met extra-tekstuele verwijzingen, en als je die dan mist, dan doet dat wel wat af aan het leesplezier. Zo had ik bijvoorbeeld niet door dat het 12-jarige wonderkind Florence een verwijzing was naar Shakespeare’s Pericles (ik wist niet eens dat hij een toneelstuk onder die naam had geschreven). Kortom, dit was een beproeving.

Bij het lezen zocht ik naar twee sleutels: waar zitten de verwijzingen naar het seizoen Lente, en waar zijn er kruisverwijzingen naar de vorige delen Herfst en Winter? Om het op het eerste te houden: ik had me verwacht aan klassieke hints naar herop-verend leven, naar licht in plaats van duisternis, naar elementen van hoop in plaats van wanhoop. En die zijn er zeker wel, maar dit boek bevat net opvallend veel verwijzingen naar dood en miserie, en de lichtpuntjes zijn eerder schaars. Ik heb de indruk dat Smith vooral de beroemde openingszinnen van Eliot’s Wasteland (“April is the cruellest month") in de verf wilde zetten, en dat wordt ook op de slotpagina’s van dit deel onderstreept: “April leert ons alles. De koudste en gemeenste dagen van het jaar kunnen in april vallen. Het geeft niet. Het is april”.

Net als in de vorige delen is Smith weer heel expliciet politiek: in bedekte termen worden Trump en de Brexit er weer doorgehaald, op een bepaald moment wordt een vernietigende kritiek van het laatkapitalisme gepresenteerd, maar het meest verbindende thema is duidelijk het hypocriete vluchtelingenbeleid. Allemaal weer geen dingen om vrolijk over te worden.

Kortom, geen eenvoudig boekje. Ik moet toegeven dat ik na het zoveelste hoofdstukje dat schijnbaar losstond van het vorige en tal van mysterieuze, soms ronduit absurdistische scenes of dialogen bevatte, het spoor wel bijster was. Gelukkig was er de stijl: de literaire flair die Smith hanteert verzoent je met dat tasten in het duister, en je gaat je er op de duur zelfs op instellen dat je onmogelijk alle betekenissen kan achterhalen. Dat nodigt uit tot achterover leunen en genieten, kun je zeggen, maar zo zit ik niet in elkaar. Met andere woorden: dit was een beproeving. Ik schort mijn eindoordeel over deze cyclus op tot ik ook het vierde deel, Zomer, achter de kiezen heb.½

Na de lectuur van het bevreemdende maar toch fragiel-aandoenlijke ‘Herfst’ begin je uiteraard met hoge verwachtingen aan ‘Winter’. Smith zet je meteen op je plaats, met een lange opsomming van dingen die dood zouden zijn (“God was dood: dat om te beginnen. En romantiek was dood. Ridderlijkheid was dood. Poëzie, proza, schilderkunst, ze waren allemaal dood, en kunst was dood …”). Tja, denk je dan, wat had je anders verwacht in een roman die ‘Winter’ heet? Maar vervolgens voert Smith ook compleet andere personages ten tonele dan in het vorige boek: de twee 70-jarige zussen Sophie en Iris, Sophie’s klunzige zoon Art, en diens ‘stand-in’ vriendin Lux. Ze bouwt dus een nieuw verhaal op.
Toch zitten er behoorlijk wat overeenkomsten tussen ‘Herfst’ en ‘Winter’. Zo wordt er voortdurend over en weer gesprongen, zowel in de tijd als in vertelperspectief. Er zijn ook nu weer enkele absurdistische scenes (zoals het merkwaardige hoofd dat permanent in Sophie’s blikveld zit, of het groot rotsblok dat haar zoon Art plots in de kamer ziet hangen). Die elementen, en ook bBijna alle dialogen en beschrijvingen zitten vol met dubbele bodems en humoristische verwijzingen. Ook de actualiteit is weer present: de Brexit, de brand van de Grenfell Tower, en de capriolen van de Amerikaanse president T. (zijn naam wordt alleen op het eind even genoemd), de harteloosheid van bepaalde vormen van bureaucratie, enz. In plaats van het Profumo-schandaal uit de jaren ’60 staat het anti-nucleaire en prille ecologische verzet uit de jaren ’80 centraal. En tenslotte, net als in ‘Herfst’ focust Smith op een eerder onbekende artieste, in dit geval op Barbara Hepworth, die vooral gepolijste stenen met een holte in maakte, verwijzend naar een leegte in ons bestaan.
Kortom er zit weer behoorlijk wat in de zak van ‘Winter’. En net als in deel 1 is het niet echt de intrige die de sterkte van de roman uitmaakt, maar eerder de voortdurende mix van voorvalletjes, flashbacks, en dialogen, met zowel humoristische als zwaarwegende verwijzingen, en dat alles binnen de setting van een geïmproviseerd kerstmaal. Vooral de interactie tussen de zussen Sophie en Iris is verfrissend: zij zijn elkaars antipoden, zowel politiek als qua persoonlijkheid; maar hun vinnige dialogen vol verwijten maken geleidelijk plaats voor een vertederende toenadering. Die is vooral het werk van de ogenschijnlijk naïeve Lux, die op een ontwapenende manier de evidenties van zowel Sophie, Iris als Art weet te doorprikken. In die mate zelfs dat deze roman uiteindelijk uitgroeit tot een soort van aandoenlijk Kerstsprookje, te midden van alle ellende van de huidige wereld. Op die manier brengt Smith wellicht bewust een beetje licht in de winterse duisternis.
Ik miste misschien een beetje het sprankelende en verrassende van ‘herfst’, maar toch kon dit tweede deel van de seizoens-cyclus van Smith me weer erg bekoren.

Natuurlijk is dit een anti-Brexit-boek, zoals alle recensies aangeven; Ali Smith maakt er absoluut geen geheim van hoe de uitslag van het referendum in juni 2016 haar geschokt heeft. Maar het zou deze roman onrecht aandoen, hem te reduceren tot een politieke boodschap. De Brexit is hoogstens een bijkomende referentie naar de vergankelijkheid en het onzekere der dingen. Want ‘vergankelijkheid’ lijkt me het werkelijke thema van dit boek, dat niet toevallig dus ‘Herfst’ heet.
Die vergankelijkheid zit in diverse aspecten: de precaire positie van hoofdfiguur Elisabeth Demand, 32 jaar, maar professioneel nog nergens; het naderende einde van die andere hoofdfiguur Daniel Gluck, 101 jaar en in semi-comateuze toestand; het zit in allerlei absurde en surreële toestanden die worden beschreven, en tenslotte ook in de pop-art-collage-kunst die herhaaldelijk ter sprake komt.
Vergankelijkheid dus, en dat blijkt ook uit de vorm: dit is een zeer bevreemdend boek, dat al begint met een hallucinatie waar je als lezer amper uit wijs geraakt; dan krijg je een opeenvolging soms korte mijmeringen, dan weer lange – dikwijls erg absurde - dialogen, en dan weer beschrijvende passages die geregeld erg ingetogen-poëtisch zijn, en dan soms hilarisch; en er is ook het voortdurend heen en weer springen door de tijd.
Dit boek lijkt dus een wervelwind van willekeurig bijeengeplakte scenes. En daar heb je het: pas na een tijdje heb je door dat dit bewust een collage is, want een telkens terugkerend thema zijn de collages die hoofdfiguren Daniel en Elisabeth zich herinneren of bestuderen van een zekere Pauline Boty, de enige Britse pop-art-artieste, die al heel jong stierf aan kanker. Een roman als een collage, misschien is het niet helemaal origineel, maar dat hoeft ook niet, het werkt in dit geval, omdat het eens te meer het vergankelijke en onzekere in de verf zet.
En dan heb ik het nog niet over de hilarische passages: Elisabeth’s kafkaiaanse ervaringen met de Britse administratie, of met bewakers aan onvermoed verboden terreinen; maar ook de vele surreële fragmenten (meestal droomscenes van de half in coma liggende 100-jarige Daniel Gluck), de absurde dialogen tussen sommige figuren en de aandoenlijk spitante conversaties tussen de jonge Elisabeth en de oude Daniel. Het is die afwisseling die je uit je evenwicht brengt en je zekerheden op losse groeven zet, bewust wellicht.
Maar daar tegenover biedt Ali Smith een vorm van zekerheid en vastigheid: namelijk de vriendschap die zich ontwikkeld heeft tussen Elisabeth en de 70-jaar oudere Daniel en waarmee we geleidelijk vertrouwd worden gemaakt via flashbacks. Vooral die figuur van Daniel Gluck is ongrijpbaar mooi; hij gelijkt heel erg op de vertellende hoofdfiguren van WG Sebald, al is dat mogelijk een subjectieve projectie van mij: een man van Duitse afkomst met een enorm verleden (met ook een duidelijke band ook naar de holocaust), met een enorme eruditie en kritische zin, en met tentakels in zowel de hogere als de populaire cultuur; hij is een leermeester voor Elisabeth zoals iedereen van ons die wel graag gehad zou hebben.
In zekere zin bieden ook de vele verwijzingen naar zowel de hogere als de lagere cultuur, als naar de politieke context vertrouwdheid. Het klinkt wellicht wat high brow, maar voor de aandachtige lezer zijn de verwijzingen naar en parallellen met onder meer Dickens, Huxley, Homerus, Ovidius, Kafka, Cocteau, Vian, Beckett, enz… redelijk herkenbaar. Maar dus niet alleen die hogere cultuur is er, er zijn ook verwijzingen naar commercials, en naar populaire liedjes.
Het lijkt me dat oorspronkelijk Smith haar roman gebouwd had rond het zogenoemde Profumo-schandaal dat begin jaren 1960 Groot-Brittannië op zijn grondvesten deed daveren, een spionageschandaal rond de callgirl Christine Keeler. Net als de Brexit was het een politiek dossier dat vooral op leugens en verkeerde percepties gebaseerd was. Veel meer dan de Brexit (mijn indruk is dat Smith die er pas op het eind heeft ingesmokkeld) komt Keeler aan bod in deze roman, al was het maar omdat popart-artieste Pauline Boty haar meest bekende werk aan haar gewijd heeft, een collage rond de beruchte foto van de naakte Keeler die op een omgekeerde stoel zit. Hier zit trouwens ook een gender-element in, want ook dat is een terugkerend thema in het werk van Smith. Persoonlijk had ik het wat moeilijk om die verwijzingen te plaatsen, maar mijn inschatting is dat Smith ook Keeler, die eens een echt icoon was in zowel politiek, juridisch als artistiek opzicht, als symbool van vergankelijkheid en onzekerheid gebruikt.
Dit boek is dus soms wat uitdagend en zelfs weerbarstig, afwisselend hilarisch-hallucinant-absurd en tenslotte ook ontroerend door zijn poëtische inslag. Je leest dit bijna achteloos vlot, maar tegelijk is het een roman die ontzettend rijk en gevuld is, ongrijpbaar mooi. Dit is er zeker eentje om te herkauwen.½

Een pre-puberale tiener, een adolescent met een stevig schuldcomplex, een vrouw met een writers block en een man met een stevig vrouwencomplex gaan samen op vakantie. Elk met een eigen stem, elk met zijn eigen besognes. Een gezin is het nauwelijks te noemen. Daar verschijnt Amber, een toevallige passant. Ze blijft hangen, want ze heeft iedereen wel iets te bieden, al jaagt ze iedereen ook wel eens op stang. Ze speelt een spelletje,dat is duidelijk. Maar welk? Huppelend neemt Ali Smith je mee, recht in de val. En neem het van mij aan: deze heb je niet zien aankomen. Het gezin desintegreert, maar je kan de vraag stellen of ze elk individueel nu slechter af zijn dan voorheen. En welke rol de ongrijpbare Amber daarin juist gespeeld heeft.

De vijf hebben elk een eigen stem, wat het verhaal een lichtvoetige toets geeft, ondanks de stevige problematiek. Ali Smith doorspekt haar verhaal met verwijzingen naar actualiteit, literatuur, films ... Soms is dat raak, dan weer grappig of geforceerd. Op de momenten dat zij afgerateld worden als de bloemekee van een vuurwerk, geeft het de indruk dat Smith een student Engelse literatuur - of beter nog: filmstudies - wou voorzien van een thesisonderwerp. Enigszins vermoeiend. Maar verder dus sprankelend, zowel naar vorm als naar inhoud.

Als de zoon van een zakenvrouw een vervangster voor zijn net weggeloen vriendin meeneemt naar het kerstdiner van zijn moeder en ook nog een zus van zijn moeder uitnodigt van wie zij is vervreemd, zijn de rapen snel gaat.
Zie ook: http://trijntjeblog.blogspot.com/2019/01/de-ideeenwinkel.html

Twee Schotse zussen , die in eerste instantie heel verschillend zijn van elkaar en in de samenleving staan, komen nader tot elkaar½

Het lukte me niet om echt voeling te krijgen met het verhaal achter Hotel World: de structuur is wel ingenieus, want geleidelijk wordt duidelijk dat de 5 vrouwenfiguren die aan het woord komen allemaal met hetzelfde hotel te maken hebben, maar de opeenvolging van verschillende vertelstijlen is zo opzichtig (zie wat ik kan!) dat het verhaal zelf de mist in gaat. Ok, de sociale dimensie (het perspectief van verschillende klassen in de Britse maatschappij) is zeker herkenbaar, maar het raakt me niet. Wellicht zit ik nog teveel in de contemplatieve trance door het lezen van “Austerlitz” van W.G. Sebald!

Tijdens een dinertje sluit een man zich op in een slaapkamer van zijn gastheer

Met veel plezier heb ik het verhaal gelezen van de gast die zich in een kamer opsloot en alle hypes daar omheen. Soms duurt het even voordat je door krijgt waarom een nieuw personage wordt opgevoerd. Brooke, een meisje van 10, vormt min of meer de verbinding en zij is een heel slim meisje dat niet op haar mondje gevallen is. Een geestig boek, vol kritiek op onze hedendaagse hypes, quasi intellectueel gedoe, politiek correct gedrag, enzovoorts. Ook de plaats van handeling, Greenwich, is bijna als "personage" in het verhaal aanwezig.

Experimenteel boek voor booksnobs. De personages zijn fijne intellectuelen met grappige hobbies en leuke gesprekken. Er zijn mooie passages, er zijn mooie observaties. Het gegeven is leuk, het verhaal is non-existent. Als je dat niet erg vindt, dan is dit een boek voor jou. Je moet wel tegen grote letters en marges kunnen (in de uitgave die ik las), ik vind dat klotig lezen. En geen aanhalingstekens, natuurlijk.

Het leest als een trein, want de stijl is èn grappig èn inzoomend op de innerlijke intimiteiten van personages. Toch niet overal overtuigend. Ja, twee vd drie hoofdstukken met Astrids perspectief (de 12jarige dochter van het gezin waarbij een charmante maar onbetrouwbare vreemdeling komt aanwaaien) hebben een geweldige mix van pubermaniertjes en puberzorgen. Allerlei kwesties uit Astrids leven worden onnadrukkelijk door elkaar gevlochten en gaandeweg ontstaat een rijk beeld. Maar in het laatste hoofdstuk zet Astrid opeens heel charismatisch haar pesterige klasgenootjes op hun nummer, op een manier die voor mij wel heel erg selfhelp-wensdromerig uit de lucht kwam vallen.

Het boek is niet alleen maar een neutrale beschrijving van sociale en psychologische machinaties, er worden ook politieke en morele kwesties aangestipt. Soms is dat mooi ambigu en volledig ingebed in de genoemde machinaties. Zo wordt aan de gezinstafel besproken dat Astrids camera is verdwenen. Haar ouders weten niet dat Amber (de charmante vreemdeling) die camera van een brug heeft gegooid, om ondoorgrondelijke redenen. Astrid is half verliefd op Amber en wil haar niet verraden, maar is ook boos en misschien zelfs beschaamd om Ambers vreemde actie. Amber vertelt min of meer de waarheid, maar op zo’n manier dat het lijkt alsof zij om Astrid te helpen de schuld op zich neemt. Het is een heel beladen en vreemde situatie die – door Ambers toedoen – ook weer als vanzelf oplost in het niets. Het motief van de camera die alles registreert is verbonden met het thema van surveillance en beveiligingscamera’s, wat extra lading geeft. Het is ook verbonden met Astrids bijna dwangmatige gewoonte om van alles te filmen. Heeft Amber haar van een ongezonde tick verlost? Of had ze gewoon zin om te kijken hoever ze kon gaan? Smith laat dit mooi in het midden.

Maar elders is het thema van de surveillance hinderlijk moralistisch. Amber keert zich activistisch tegen de camera’s in supermarkten, op een manier die ik clichématig, oppervlakkig en gemakkelijk-moralistisch vond. Een personage mag best zo zijn (en het wordt ook overtuigend in beeld gebracht), maar het lijkt – door de manier van vertellen, en het blijkt ook uit interviews – alsof Ambers standpunt dicht bij dat van de auteur zelf ligt. Dan dringt de clichématigheid door op een ander niveau van het boek.
Vergelijkbare problemen had ik met het thema van de klasseverschillen: soms op een frisse en inzichtrijke manier verbeeld en dan weer hinderlijk moralistisch. Ook het motief van de Irak-oorlog – mondjesmaat, maar toch duidelijk aanwezig – overtuigde me niet.
Niettemin, een speels en inventief boek met allerlei intrigerende scenes die in mijn hoofd blijven rondzweven.½

Deze paperback is een aanrader voor iedereen die op hotel is. Een goed verhaal en je ziet eens achter de schermen van een hotel, want je meteen heel anders naar het personeel doet kijken ! Een dun en licht boekje ook, neem je gewoon overal zo mee ! (De Slegte, € 2,99)