Stanisław Lem (1921–2006)

Ik snap niet dat dit tot nu toe altijd aan mijn aandacht is ontsnapt. Dit moet zowat het oerboek van de moderne sciencefiction zijn. En dan bedoel ik niet de voorloper, want dan kan je teruggaan naar de Romeinse Griek Lucianus, de onvermijdelijke Jules Verne of de Brit Olav Stapledon. Neen, voor zo ver ik kan inschatten is Stanislaw Lew de eerste die vooral de beklemming van ruimtereizen tastbaar wist te maken, je weet wel, dat beeld dat sindsdien constant opduikt in science fiction-films: klinische ruimtes, badend in de absolute stilte en gekleurd door een onbestemde dreiging. Het is prachtig hoe Lem dit schetst.
Aan de basis ligt uiteraard de erg dynamische plasma-oceaan rond de planeet Solaris, met zijn voortdurend veranderende grillige vormen en zijn vermogen om blijkbaar gedachten, herinneringen en beelden van de bezoekende ruimtereizigers vorm te geven. Lem verliest zich misschien af en toe wat te veel in de beschrijving van die merkwaardige fenomenen (ze komen veel beter tot zijn recht in een film). Maar daar staat tegenover dat hij een filosofische onderlaag geeft die er mag zijn: hoe gaan we om met een realiteit die we niet begrijpen? De auteur focust vooral op hoe wetenschappers proberen vat te krijgen op de bizarre fenomenen, in een opeenvolging van theorieën, speculaties, stromingen, enz. gespreid over tientallen jaren. Ik vind het fenomenaal hoe Lem erin geslaagd is de kronkelwegen, de beperkingen en de kracht van de wetenschappelijke benadering in de verf te zetten.
Een tweede belangrijke onderlaag is minstens even essentieel, namelijk hoe we als mens omgaan met onze meest verdrongen gevoelens en herinneringen, want het zijn blijkbaar vooral die die door Solaris worden opgeroepen en fysiek vorm gegeven. De tragische liefdeshistorie tussen Kris Kelvin en zijn vrouw Harey, en vooral de zelftwijfel van de gekloonde Harey grijpen zeker aan, al vind ik die iets minder geslaagd dan de filosofisch-wetenschappelijke onderlaag.
Lem legt uiteindelijk de vinger op één van de meest essentiële dilemma’s van ons bestaan, zowel individueel als collectief: kunnen we aanvaarden dat de realiteit buiten ons (is die echt buiten ons?) misschien helemaal geen patroon, logica, of rationaliteit heeft? Knap gedaan.… (meer)

Een science fiction verhaal geschreven in de jaren zestig door een Poolse schrijver, dat leek me wel wat. Achteraf weet ik niet wat voor verwachting ik daarbij heb gehad maar wel weet ik dat ik gelijk bij de eerste bladzijden nogal worstelde met de tekst. Ik sprak mijzelf toe dat het slechts de inleiding was dus dat al die stukken dat ik als lezer werd toegesproken en al die losse gedachten van de schrijver zouden als het boek echt begon wel voorbij zijn. Die verwachting kwam zeker niet uit en ik ben bang door aan dit idee vast te blijven houden, ik mijzelf behoorlijk dwars heb gezeten in het lezen van dit boek.

Het verhaal gaat over een signaal dat is opgevangen uit de ruimte waar een leger aan wetenschappers in het geheim aan werken om deze "brief van aliens" te vertalen. Het boek bestaat uit de filosofische redeneringen van een van deze wetenschappers over hoe men dit vraagstuk als mens benadert en waarmee men uiteindelijk voor de dag komt. Er komt zo goed als geen actie in het boek voor en een minimum aan interactie tussen verschillende personages. Wanneer je zin hebt om eens lekker vrijuit alle denkmogelijkheden over een signaal uit de ruimte te exploreren dan is dit een geweldig boek. Mijn hoofd stond echter in een andere stand en ik kon er maar niet overheen komen dat er niets werkelijk gebeurde.

De redeneringen die de vertellende wetenschapper volgt, zijn duidelijk in de tijd van schrijven, de koude oorlog, te plaatsen. Wellicht maakt dit dat het boek wat verjaard overkomt. Maar ook wordt de wetenschap zelf bekritiseerd en zelfs het genre science fiction krijgt een veeg uit de pan. Dat kan ik dan wel weer waarderen want zelfkritiek maakt in mijn ogen de schrijver geloofwaardiger.… (meer)