Colson Whitehead

Hoeveel variaties kan je maken van wat in de VS wel eens ‘Jim Crow’-verhalen worden genoemd? De dramatische verhalen over de raciale segregatie in het zuiden van de Verenigde Staten zijn allang niet meer te tellen. Maar Whitehead brengt in dit boek in elk geval een erg leesbare versie, focussend op de wantoestanden in een jeugdinstelling in Florida, in de jaren 1960. Vooral het perspectief van de jonge, getalenteerde Afro-Amerikaan Elwood Curtis is goed gekozen. Het klinkt raar, ik weet het, maar wat hij in de jeugdinstelling moest ondergaan, - hoe huiveringwekkend ook - , doet erg vertrouwd aan, al is de setting van de jeugdinstelling wel specifiek. Het enige aspect dat ik een beetje origineel vond, was de worsteling tussen Elwood’s idealisme, gevoed door de speeches van Martin Luther King (“Throw us in jail and we will still love you”), en de harde realiteit in de jeugdinstelling en de maatschappij in het algemeen.
Wat mij uiteindelijk het meest aansprak was de schrijfstijl van Whitehead: die is condens en intens, en Whitehead bewijst dat hij een vaardig verhalenverteller is; ik herkende er vooral veel James Baldwin in. Nog een positief punt is dat hij het verhaal voor zich laat spreken, en zich onthoudt van overdadige dramatisering. Maar qua compositie is dit een relatief conventioneel verhaal, zeker als je het vergelijkt met zijn bekende voorganger ‘The Underground Railroad’. De plotse twist op het einde van het boek is verhaaltechnisch wel een geslaagde vondst, maar voegt inhoudelijk niet zoveel toe. Dus al bij al zeker een goed boek, een mooie 21ste eeuwse versie van het bekende Jim Crow-thema, wat niet betekent dat de toestanden waarover Whitehead schrijft niet schrijnend zijn. En zeker in het licht van het George Floyd-drama is er een flinke actuele relevantie.… (meer)

"De jongens van Nickel' van Colson Whitehead is de hartverscheurende opvolger van de bekroonde internationale bestseller "De ondergrondse spoorweg'. In deze nieuwe roman ontleedt hij een nog recenter duister hoofdstuk uit de Amerikaanse geschiedenis – het tijdperk van de Jim Crow-rassenwetten in het Zuiden van Amerika – aan de hand van het verhaal van twee tieners op een helse tuchtschool in Florida. Het zijn de beginjaren van de burgerrechtenbeweging, en de zestienjarige Elwood Curtis gaat zijn toekomst vol vertrouwen tegemoet. Totdat hij vanwege een vergissing op de Nickel Academy belandt. Met name de zwarte jongens worden aan het sadisme van hun witte bewakers uitgeleverd. Misbruik, marteling en corruptie zijn aan de orde van de dag; voor het minste vergrijp worden de jongens "naar achter' gebracht – vanwaar ze nooit meer terugkomen. In deze gruwelkamer is er voor Elwood één houvast: zijn vriend Turner, die geen enkele ambitie koestert, behalve ontsnappen uit Nickel.… (meer)

De televisieserie ‘Roots’ (1977) naar het boek van Alex Haley was mijn eerste en onmiddellijk erg aangrijpende kennismaking met het Amerikaanse slavernijverleden. In de jaren daarna volgden nog ettelijke andere series en films die mijn beeld vervolledigden, en de lectuur van verschillende werken van (de recent overleden) Toni Morrison, Maya Angelou en Alice Walker diepten dat verder uit. Ik moet toegeven dat toen ik aan Colson Whiteheads boek begon ik lichtjes ‘underwhelmed’ was: dit leek het klassieke verhaal met alle bekende ingrediënten, uiteraard nog altijd even gruwelijk en beklijvend, en literair van een degelijk niveau, maar ook niet meer dan dat.

Via historische werken had ik intussen ook over de “ondergrondse spoorweg” gehoord, de illegale vluchtlijnen van zwarte slaven naar het noorden, met veel risico opgebouwd en in stand gehouden door zowel Afro-Amerikanen als blanke abolitionisten. Groot was mijn verwondering toen ik merkte dat Whitehead die spoorweg als een letterlijk iets opvatte, een ondergronds gangenstelsel van honderden mijlen lang, met stoomlocomotieven en perrons en al. Toen hij daarna hoofdfiguur Cora ook liet optreden als personage in een Afrikaans dorp in een Natuurkundig Museum, en haar ook confronteerde met dokters die meewerkten aan een grootschalig eugenetisch sterilisatieproject had ik door dat hij bewust een loopje nam met de historische werkelijkheid en chronologie.

Maar wat is dan het punt dat Whitehead wil maken?, was de volgende vraag. Want er vallen nog andere vreemde dingen op. Zoals dat bijna alle personages zowel goede als slechte eigenschappen hebben, ook die aan de 'goeie' kant (zoals de treinconducteurs, of de mensen die de gevluchte slaven opvangen); zelfs de onmenselijke slavenjager Ridgeway geschetst als een gelaagd figuur (zijn analyse van de 'Manifest Destiny'-doctrine van de VS bijvoorbeeld is erg lucide). Het is alsof Whitehead wil het klassieke 'zwart-wit-verhaal' (in deze context eigenlijk niet grappig) wil bijsturen. Verschillende keren keert het citaat terug dat je Amerika maar echt kunt leren kennen als je het doorkruist met de trein, maar op het eind heeft Cora door dat alles wat je kan zien louter duisternis is; het is een magere en bijzonder cynische metafoor.

Sterk vind ik hoe Whitehead illustreert dat zelfs vrijgelaten of ontsnapte zwarten nooit hun ketenen helemaal kwijt raken. In de eerste plaats niet omdat de omgeving waarin ze vertoeven inherent racistisch blijft, en vooral psychologisch niet omdat hun opgelopen trauma’s hen voor het leven tekenen. Maar dat is allemaal niet erg origineel. Komt daarbij dat hoofdpersonage Cora een erg afstandelijk personage blijft, hoe erg de dingen ook zijn die ze meemaakt, en dat vooral de nevenfiguren in deze roman zeer oppervlakkig getekend worden. Dus wat mij betreft is deze roman een aardige en zelfs lezenswaardige poging om de slavernijkwestie eens op een andere manier in beeld te brengen, maar erg origineel of overtuigend is het zeker niet.… (meer)