Niemandsland

Richard, een jongen met een saaie kantoorbaan, raakt verzeild in een onvermoede wereld van rioolbuizen, metrostations en andere ondergrondse plaatsen. Dit is London Below: de plek waar mensen terechtkomen ‘who fall through the cracks’. Op verschillende plaatsen wordt gesuggereerd dat met deze mensen daklozen worden bedoeld: (a) ratspeaker girl Anaesthesia was vroeger dakloos in London Above; (b) na Richards contact met Below wordt hij onzichtbaar voor de Above-mensen, behalve voor zwervers; (c) collega Gary zegt in hoofdstuk 20 bijna expliciet dat hij ‘people who have fallen through the cracks’ opvat als daklozen.

Wat betekent het dan dat Richard zelf in Below afdaalt? Is hij eigenlijk dakloos geworden en is het hele Below onderdeel van zijn hallucinatie terwijl hij verward over straat zwerft? De suggestie wordt opgeroepen, vooral in hoofdstuk 12, waar Richard een soort beproeving ondergaat. Hij ziet zichzelf dan als vervuilde, onsamenhangend mompelende zwerver. Maar misschien is juist dit beeld hallucinair en bestaat Below wel degelijk.

Zoals mensen uit de maatschappij kunnen vallen, zo kunnen plaatsen en verschijnselen ‘door de kieren’ vallen van de tijd. Alle straatjes, steegjes, geveltjes, nisjes en koepeltjes die in de loop der eeuwen het veld moesten ruimen in London Above, vinden een plaatsje in London Below. In Below hangt nog steeds de beruchte London Fog – de vieze mix van mist en vervuilingsdampen – die in Above na de 1950s werd uitgebannen. Het personage Door spreekt van ‘little pockets of old time’: ‘There’s a lot of time in London, and it has to go somewhere – it doesn´t all get used up at once.’ (228)

Gaiman bouwt dit motief van de verloren tijd op een grappige manier uit door zijn spel met de Londense metrostations. Die stations hebben vaak namen die naar het verleden verwijzen of lijken te verwijzen, zoals Blackfriars, Knightsbridge en Earl’s Court. In Below transformeren deze metrostations tot plaatsen die een inhoudelijk verband hebben met hun naam. Bij Blackfriars wonen echte in het zwart geklede monniken en bij Earl’s Court spreekt daadwerkelijk een oude graaf recht. Soms speelt de Below-variant met de klank van het metrostation: Knightsbridge wordt niet de brug van een ridder, maar de brug van de nacht, die voert over een zee van duistere nachtmerries.

Het spel van fantasie en werkelijkheid komt terug in allerlei gedaanten. Het personage Door beschikt over een gave die past bij het fantasy-genre: ze kan afgesloten deuren openen door de kracht van haar geest. Maar de manier waarop Gaiman deze gave beschrijft ademt psychologisch realisme. Door komt uit een familie van deur-openers. Haar vader leerde haar: ‘All things want to open. (...) All you have to do is let them do what they want.’ En Door gaat zo te werk:

"She put the palm of her right hand on the door, and closed her eyes, let the door tell her where it opened, what it could do, finding those places inside herself that corresponded with the door."

Deze kunst van het deuren openen roept associaties op met allerlei andere kunsten: de kunst van het luisteren, waarbij de ander wordt uitgenodigd zich te openen, of de kunst van het verhalen vertellen, waarbij de schrijver stukjes uit zijn eigen innerlijk transponeert naar dat van personages.

De grens tussen echt en onecht is vaak twijfelachtig, ook waar het de betrouwbaarheid van personages betreft. Wie kunnen Richard en Door als echte vrienden beschouwen? De vrouwelijke bodyguard Hunter is plichtsgetrouw en onverzettelijk, maar ja, haar eigenlijke ambitie is het afslachten van de beruchte Beast of London. De serene Islington is een heuse engel, maar ja, dat was Lucifer ook. De Marquis de Carabas is Door een grote gunst verschuldigd, maar ja, hij is een aartsbedrieger.

Het aartsbedriegersschap van Carabas gaat gepaard met veel vermakelijk sarcasme en is een bron van narratieve spanning. Maar in een paar zinnen geeft Gaiman er toch ook even psychologiche diepte aan:

"Carabas had long since decided that the world, Above or Below, was a place that wished to be deceived, and, to this end, he had named himself from a fairy tale, and created himself – his clothes, his manner, his carriage – as a grand joke."

Hoe fantastisch en surreëel de personages ook zijn, tegelijkertijd zijn het echte mensen met geloofwaardige motieven.

De dialogen zijn net zo geloofwaardig, maar hebben bovendien een friswrange, bijdehandte scherpte die onweerstaanbaar is. Zo is de akelige Mr. Croup niet alleen een gewetenloze moordenaar die samen met zijn handlanger Vandemar de metrogangen onveilig maakt. Hij is ook een liefhebber van buitenissige woorden die kunstig opgesierde, ironische zinnen fabriceert. Aan companion Vandemar is al die verbale brille niet besteed: hij begrijpt zijn collega het hele boek lang verkeerd.

Toch was ik aanvankelijk helemaal niet gecharmeerd van Neverwhere. De proloog, die Richard toont aan de vooravond van zijn verhuizing naar Londen, ging nog wel. In retrospectief bevatte ze zelfs leuke vooruitwijzingen. Maar in hoofdstuk één moest ik me heenworstelen door beschrijvingen van Richards saaie, oppervlakkige leven vóórdat hij naar Below gaat. Natuurlijk moet die saaie oppervlakkigheid contrasteren met het avontuur van Below, maar ze is wel èrg stereotype neergepend. Bovendien komt het contrast met Below nog niet uit de verf. Ok, Croup en Vandemar hebben al een typerend dialoogje terwijl ze door de ondergrondse gangen struinen. Maar de aandacht wordt daarvan afgeleid door het overtollige personage Ross, dat in de rest van het boek geen enkele rol meer speelt. De tegenstelling tussen Croup en Vandemar wordt vervolgens in vier punten opgesomd. Die explicitering is niet alleen onnodig, maar ook ondoeltreffend, want drie van de vier punten komen in de rest van het verhaal nauwelijks terug.

Gelukkig wordt Richard al snel het mysterieuze Below ingezogen: de verzonnen wereld die veel geloofwaardiger is dan het zogenaamd realistische Above. ( )

De jonge effectenhandelaar Richard Mayhew woont nog maar pas in Londen en heeft een verhouding met de mooie, maar koele en burgerlijke Jessica. De jongensachtige, impulsieve Mayhew helpt onderweg naar een belangrijke lunchbespreking een gewond meisje dat Door heet. Dit verandert zijn hele leven, want via Door komt hij in Boven- en Beneden-Londen terecht, waar bizarre moordenaars, de heren Vandemar en Croup, hem naar het leven staan en wezens van allerlei pluimage, onder anderen de boosaardige engel Islington, de vreemdste kuren uithalen. Neil Gaiman is bekend geworden als auteur van de Sandman-serie. Dit boek diende als basis voor de BBC-televisieserie 'Neverwhere'. Gaiman heeft een zeer levendige fantasie en schrijft vaak grappig. Uiteraard is het boek zeer filmisch opgebouwd en heb je het in sneltreinvaart gelezen. Het is zo leuk dat je bijna zou vergeten dat de plot eigenlijk niets voorstelt en het geheel nogal gratuit is. Goede verstrooiing voor niet-veeleisende lezers, die tegen een flinke stoot fantasy kunnen.