Marilynne Robinson

Ook dit was weer een taaie brok. Ik schreef eerder al dat Marilynne Robinson het haar lezers niet gemakkelijk maakt: haar thematieken (essentieel het goede en kwade in de mens, en hoe we daar als individu mee omgaan) zijn bijzonder zwaar op de hand, en haar meticuleuze, superieure schrijfstijl vergt voortdurende concentratie. Ook in dit vierde deel van de Gilead-serie blijft ze op bekend terrein: net als in het tweede deel (Home) staat opnieuw Jack centraal, het zwarte schaap van de Boughton-familie. En op zich leren we niet veel nieuws: uit Home wisten we al dat Jack een dronkaard en een dief is, die zich maar al te zeer bewust is van zijn ‘slechtheid’, en we wisten van zijn problematische relatie met de zwarte Della Miles. Maar in dit deel graaft Robinson nog veel dieper in zijn ‘verdoemde’ ziel. Het doet bijna pijn om geconfronteerd te worden met Jack’s voortdurende gepieker, zijn permanente onzekerheid, en zijn ziekelijk minderwaardigheidsgevoel. Robinson maakt tastbaar hoe mensen in de marge van de maatschappij telkens taxeren hoe ze door anderen (die er beter voor staan) scheef bekeken worden, en hoe machteloos ze zijn om zichzelf uit het moeras te trekken. Bijzonder bij Jack is dat hij uit die situatie een eigen levensfilosofie heeft ontwikkeld, namelijk om zo weinig mogelijk schade aan te richten. Vergeefs uiteraard.
En dan is er die romance tussen Jack en Della waar het hier om draait, een romance waar we het fundament niet helemaal goed van kunnen peilen, maar die zich zo delicaat en aandoenlijk ontwikkelt, dat je er wel door gegrepen moet worden. Het lijkt niet meer dan een zoveelste Romeo en Julia-verhaal, gedoemd al beide protagonisten zijn door hun achtergrond en door de heersende wetten (met onder andere een verrassend ontnuchterende kijk op de morele stugheid van de zwarte gemeenschap). Wat me in de dialogen tussen Jack en Della vooral opviel was hoe dikwijls het over licht en donker gaat, misschien een hier wel erg voor de hand liggende metafoor maar dan wel één die het dilemma van dit koppel treffend samenvat. Uiteindelijk snijdt Robinson in dit deel vooral de vraag aan of Jack gered kan worden door Della, of nog, of iemand die verdoemd is gered kan worden door de liefde, een vraag die eerder al bij Dostojewski centraal stond (vooral in Misdaad en Straf). Inderdaad, Robinson meet zich met de allergrootsten en ze blijft daarbij overeind. Dat zegt genoeg.… (meer)

Tja, wat moet ik hier over zeggen? Kortweg dat ik niet snap dat Marilynne Robinson de Nobelprijs voor Literatuur nog niet heeft gehad. Als het voor een hermetisch schrijver als Jon Fosse kan, waarom dan niet voor haar? Want dat mag wel duidelijk zijn: Robinson is niet voor iedereen. Om te beginnen is er de intensiteit van haar romans, en zeker ook deze: als je er aan begint, dan is het alsof je als reiziger gedwongen wordt op een al redelijk voortdenderende trein te springen; ze veronderstelt dat je gewoon mee bent met het verhaal, en als dat niet is (en dat is het bijna per definitie niet) dan zal je het onderweg wel kunnen bijeen puzzelen. Dat was zo bij de eerste Gilead-roman (gewoon Gilead), en ook bij deze tweede: die start als Jack Boughton, het zwarte schaap van de familie, na 20 jaar terugkeert naar zijn ouderlijk huis, waar alleen zijn vader, de oude, aftakelende dominee Robert Boughton, nog leeft en waar recentelijk ook zijn jongste zus Glory weer is ingetrokken (al blijft het lang onduidelijk waarom). Die intensiteit ligt ook aan Robinson’s thema’s: die zijn zwaar op de hand, existentieel, diep psychologisch. In dit geval draait het vooral rond schuld en boete, vergeving en genade, en voorbestemde verdoemenis. Want vooral Jack heeft behoorlijk wat op zijn kerfstok. En onvermijdelijk bij Robinson bevinden we ons in het calvinistisch universum, nog zoiets dat de lectuur niet echt lichter maakt. Vooral de discussies tussen Boughton en zijn buurman John Ames, die andere oude dominee die we kennen uit Gilead 1, vergen toch wel wat theologische en filosofische bagage.
Waarom dan toch die voor mij zo redelijk hoge score van 4 sterren? Wel, omdat dit het knapste verloren zoon-verhaal is dat ik ooit las: niet de simpele variant van de feestelijke terugkeer, alles vergeven en gedaan, neen, deze terugkeer gaat gepaard met een sediment van zeer gevarieerde gevoelens die voortdurend uitgediept, op de proef gesteld en gelaagder worden naarmate het verhaal vordert. Tweedens, omdat de psychologische tekening door Robinson via dialogen, introspectie en minimalistische observatie getuigen van een enorme mensenkennis, en een empathisch gevoel voor een oneindige complexiteit van de menselijke huishouding. Vooral de omgang tussen Jack en Glory is van een bijna ondragelijke sensitiviteit.
En derdens, omdat dit boek ook over ‘thuis’ gaat en wat dat betekent voor door het leven verwonde mensen, zowel in positieve als in negatieve zin. In dit thema zit ook de ambigue positie van de oude Boughton, wiens oprechte vreugde over de terugkeer van zijn probleemkind(eren) zeker sympathie wekt, maar die ook afstoot door zijn patriarchale karakter, de vaderfiguur die gewild en/of ongewild het leven van zijn kinderen op ongezonde wijze beheerst. Als vader van 4 was het regelmatig ook voor mij slikken.
Genoeg argumenten? Ja, zeker? En dan heb ik het nog niet eens over de trefzekere stijl en de afgewogen compositie. Neen, alstublieft Stockholm, ze is nu (bijna) 80, wacht er niet te lang meer mee.… (meer)

Hoe goed ken jij je moeder? Adembenemende roman over familiegeheimen. Antoine Rey heeft het perfecte cadeau voor de veertigste verjaardag van zijn zus bedacht: een lang weekend aan zee op het eiland Noirmoutier, waar hij en Mélanie in hun kinderjaren de vakanties doorbrachten. Hoewel ze fijne herinneringen hebben aan de eindeloze zomers, zijn beiden nooit meer teruggekeerd naar deze plek. Antoine bevindt zich in een moeilijke periode van zijn leven: zijn werk als architect biedt weinig uitdaging meer en hij is verlaten door zijn vrouw van wie hij nog steeds houdt. Noirmoutier brengt vergeten herinneringen aan hun vroeg gestorven moeder naar boven en Mélanie komt tot een schokkende ontdekking. Het familiegeheim dat zij hiermee ontrafelt maakt Antoine kwetsbaar en onzeker. Zijn zus vindt dat hij het verleden moet laten rusten, zijn vader zwijgt en zijn puberende kinderen vragen zijn aandacht voor heel andere zaken. Dan ontmoet hij Angèle, die nieuwe betekenis geeft aan de woorden leven, liefde en dood. 'Een fijnzinnig verhaal over een broer, een zus, een familiegeheim en een catharsis dat niemand onberoerd zal laten.' Susan Smit 'Gevoelig, prachtig en realistisch boek van de auteur van Haar naam was Sarah.' Esta 'Een gevoelige roman over leven liefde en dood.' Zomertip van Mieke van der Weij in Mieke's leesclub, NCRV Gids 'Sfeervolle roman voor iedereen die van Frankrijk, familiegeheimen en liefde houdt. Aanrader!' Viva '… (meer)

In mijn review van Robinson’s vorige boek “De gegevenheid der dingen” hield ik al een ode aan haar heerlijke nonconformisme, haar bewust ingaan tegen alle heilige huisjes van onze moderniteit. Ik zou dat hier nog eens kunnen herhalen, want Robinson gaat in dit boek voort op haar elan. Opnieuw is het een bundeling van lezingen, dit keer uit de periode 2015-2017. En voor het grootste deel zijn het dezelfde thema’s die aan bod komen.
Met veel vuur blijft Robinson een kruistocht voeren tegen het reductionisme en determinisme van de wetenschap. Niet dat ze de geldigheid van de wetenschappelijke bevindingen in twijfel trekt, maar ze wijst vooral op het beperkte domein waarover wetenschap iets zinnigs kan zeggen, een domein dat een heel breed veld van de menselijke ervaring negeert. Robinson heeft het dan vooral over fenomenen als het zelf, de ziel, de ervaring van verwondering en genade, maar ook van geweten, zonde en tekort. In dit boek moet vooral de antropologie het ontgelden. “er zit een enorme speling in de werkelijkheid, of anders gezegd, er zijn te veel soorten en lagen van complexiteit in het hele zijn om ons neer te leggen bij een simpele verslaglegging van de dingen. Deze complexiteit is dynamisch omdat elke gelaagdheid van complexiteit van het ene moment op het andere leidt tot talloze andere variabelen. (…) de tendens in de gedragswetenschappen in hun beschrijving van de evolutie van intelligentie en taalvaardigheid, en ook hun starre modellen van de menselijke motivatie zijn karig op een manier en in een mate die de ervaring niet kan verantwoorden.”
In de plaats pleit Robinson andermaal voor het ernstig nemen van de religieuze ervaring, een ervaring die gedurende duizenden jaren wél relevante en nog altijd niet weerlegde intuïties over de (menselijke) werkelijkheid heeft verzameld. Robinson focust vooral op wat ze zelf goed kent: het Amerikaanse puritanisme. Met vuur schetst ze hoe dat puritanisme in de 17de en 18de eeuw in sociaal en politiek opzicht tot de meest vooruitstrevende stromingen behoorde, een realiteit die volgens haar door zo goed als alle historici over het hoofd wordt gezien. Misschien overdrijft ze een beetje, dat kan ik niet beoordelen.
Ze berijdt ook weer haar andere stokpaardjes zoals de teloorgang van het humanisme, en dan vooral de ‘humaniora-idee” in het onderwijs, die moet wijken voor zuiver utilitaristische markt-benaderingen. Occasioneel, subtiel maar duidelijk zoals het iemand met stijl betaamt, haalt ze uiteraard ook uit naar Trump en alles waar hij voor staat.
Als ik dan toch een beetje kritiek mag uiten op dit boek, dan is het dat het op sommige punten zo gecondenseerd is, dat het op het randje van het leesbare is, zeker in die passages die dieper ingaan op de puriteinse theologie. Doordat het om verschillende lezingen gaat, zit er ook een behoorlijke portie herhaling in. En – meer ten gronde – denk ik dat ze in haar kritiek op wetenschap, zowel de natuurkundige als de sociale misschien wel iets te fel overdrijft. Ik heb net enkele boeken van Stephen Hawking achter de kiezen en zijn wetenschappelijk optimisme staat natuurlijk mijlenver af van Robinsons anti-sciëntisme, maar topwetenschappers als Hawking lijken me heus wel bewust (geweest) te zijn van de beperkingen van hun benaderingen. Ook in de sociale wetenschappen is er een toenemende tendens om ook andere niet-reductionistische benaderingen toe te passing, zoals in systeemdenken en holisme.
Robinson heeft zeker gelijk dat de metafysische erfenis, en vooral de religieuze, ernstig genomen moet worden, als een benadering die ook 'ware' antwoorden geeft op wat de (brede) werkelijkheid is, en dan vooral de enorm wonderlijke menselijke realiteit. Ik denk zeker niet dat ze een religieuze fundamentaliste is, maar misschien miskent ze teveel het schadelijke dat door religies in het verleden (en ook nu nog) aan mensen is toegebracht, zowel persoonlijk als collectief. Het is haar recht om een eenzijdig pleidooi te houden, zeker in lezingen waarin retorische regels een deel van het spel zijn. Ik ben dus niet blind voor de gevaren van zo'n overdrijvingen, maar toch vind ik dat de stem van Marilynne Robinson absoluut ernstig moet worden genomen.… (meer)