Het is een gruwelijk, prachtig, ontroerend verhaal. De gruwelijkheden van een oorlog komen allemaal langs. De angst, de piin, het dagelijks leven in de loopgraven, het meemaken van het sterven van vrienden, de kameraadschap, de “flow” van het vechten en niet meer stoppen maar ook het mededogen met een stervende vijand. Ook de zinloosheid, de vraag naar het waarom van de oorlog en waarom het niet meer stopt. ( )

Dit is zonder meer het oerboek van het wereldwijde pacifisme. De Duitse schrijver publiceerde het pas in 1929, ruim 10 jaar na de Eerste Wereldoorlog. Dat is niet toevallig op een keerpunt in de internationale conjunctuur: net op dat moment kwam er een einde aan de korte periode dat de wereld in de waan was dat oorlogen definitief tot het verleden behoorden. In 1928 hadden 23 landen het fameuze Briand-Kellogg-pact ondertekend dat aanvalsoorlogen veroordeelde. Maar nog geen jaar daarna werd zowel in Duitsland als in Italië harder dan ooit door nazi’s en fascisten de oorlogstrom geroerd, en sloeg Zwarte Vrijdag alle optimistische toekomstvoorspellingen weg. In die context kwam in heel Europa een echte pacifistische beweging op gang die tevergeefs probeerde het tij te keren. Remarque’s boek moet in die context gesitueerd worden.
Ik las deze roman al eens bijna 40 jaar geleden toen ik zelf een Masters proef maakte over die pacifistische beweging. Daardoor las ik dit verhaal te veel als historische bron, en niet om zijn literaire en emotionele waarde, en kon ik het blijkbaar niet helemaal appreciëren. Maar bij mijn tweede lectuur maakte het toch wel grote indruk. En dan niet alleen omdat Remarque er in slaagt de horror van de loopgraven tastbaar te maken, maar ook de vinger legt op de internationale en economische achtergrond van de oorlog, en op de existentiële absurditeit dat plots miljoenen mensen elkaar tot vijand verklaren en naar het leven staan. Het is geen goedkoop-emotioneel of belerend verhaaltje dat Remarque ervan gemaakt heeft, maar integendeel een ingenieus gecomponeerde roman waarin mondjesmaat de verschillende facetten van de verschrikkingen worden blootgelegd, vanuit het oogpunt van een jonge Duitse soldaat. De gesprekken onder de strijdmakkers en de introspectie van hoofdfiguur Paul Bäumer zijn daarbij bijna even belangrijk als de fronttaferelen zelf. De spanningsboog verflauwt op het einde een klein beetje, maar de droge slotzin legt het verhaal met een onverbiddelijke trefzekerheid neer. ( )

'Dit boek wil noch een aanklacht noch een bekentenis zijn, het wil alleen een poging wagen, verslag uit te brengen over een generatie, die door de oorlog vernietigd werd, ook als ze aan de granaten wisten te ontkomen'. Het boek uit 1929 is verbazingwekkend goed te lezen. Paul, de 19-jarige hoofdpersoon, vertelt op een terloopse manier over de lotgevallen van een regiment soldaten tijdens de eerste wereldoorlog op het slagveld in Frankrijk. 'Ze hadden voor ons achttienjarigen de bemiddelaars en gidsen moeten zijn naar de wereld van de grote mensen, de wereld naar de arbeid, de plicht, de beschaving, en de vooruitgang; naar de toekomst. We lachten hen dikwijls uit en hielden ze voor de gek, maar eigenlijk hadden we een groot vertrouwen in hen. Met het begrip 'autoriteit', waarvan zij de dragers waren, hing in onze gedachten samen met dieper inzicht en echt menselijk begrip. Maar de eerste dode, die wij zagen, deed die overtuiging ineenstorten...we hielden net zoveel van ons vaderland als zij en bij elk aanval gingen we er moedig op los; maar we konden onderscheiden; we hadden ineens leren zien. En we zagen, dat er van hun wereld niets overbleef. We waren plotseling verschrikkelijk eenzaam- en we moesten het alleen zien klaar te spelen'. Het boek gaat niet over goed of fout, maar over die verschrikkelijke eenzaamheid. Als je sterft (dood Kemmerich), aan het front in de loopgraven, of als je weer in de 'gewone' wereld op verlof bent, de bevreemding van andere mensen.
Het boek eindigt zo:
'Ik voel me volkomen rustig. Laat de maanden en jaren maar komen; ze zullen me niets meer afnemen. Ik voel me zo alleen, en heb zo zeer alle verwachtingen opgegeven, dat ik de toekomst tegemoet kan zien zonder angst. Het leven, dat me door al deze jaren heeft gedragen, heb ik nog in mijn handen en mijn ogen. Of ik het overwonnen heb, weet ik niet. Maar zolang ik het leven bezit, zal het zich een weg weten te zoeken, onverschillig, of de persoonlijkheid in me, die 'ik 'zegt, daarin behagen schept of niet'.

Het boek snijdt door de ziel. ( )

Dé klassieker van het interbellum-pacifisme; maar het ligt er iets te dik op om genietbaar te zijn! ( )

1e wereldoorlog