Van muizen en mensen van John Steinbeck is, naast De druiven der gramschap, wellicht zijn bekendste werk. Het is een korte novelle van 128 pagina’s over de vriendschap tussen twee arme mannen die een droom hebben. Het is ook het verhaal van het noodlot en daar heeft de titel van het boek ook mee te maken.

Die titel, oorspronkelijk Of mice and men, is ontleend aan een gedicht van de Schotse dichter Robert Burns met de titel To a mouse. Het komt uit de regel The best-laid schemes o’ mice an’ men, Gang aft agley (de bestbedachte plannen van muizen en mensen lopen vaak mis) en gaat erover dat niemand zijn noodlot kan ontlopen waarbij muizen er dan nog het best aan toe zijn; die beseffen niet wat hen kan gebeuren.

Steinbeck schreef zijn verhaal oorspronkelijk als toneelstuk en dat leidt tot duidelijk herkenbare ‘tonelen’ die goed beschreven worden. Je weet precies waar het verhaal zich afspeelt. Een kleine waarschuwing vooraf; er zitten spoilers in de tekst hieronder, maar in iedere bespreking van dit boek zijn die aanwezig. Ik kende ze ook en het doet niets af aan het lezen van dit prachtige verhaal.

Dat begint met een mooie beschrijving van de natuur. Twee mannen, George en Lennie komen bij een kreek aan;

De avond van een warme dag bracht wat wind, die tussen de bladeren bewoog. De schaduw klom de heuvels op naar de top. Op de zandige oevers zaten de konijnen zo stil als grijze, gebeeldhouwde stenen. En toen kwam er uit de richting van de rijksweg het geluid van voetstappen op de droge wildenvijgenbladen. De konijnen zochten snel en geluidloos dekking. Een langbenige reiger werkte zich de lucht in en wiekte de rivier af. Een ogenblik was de plek levenloos en toen kwamen twee mannen van het pad af te voorschijn en betraden de open plek bij de groene kreek.

George is een ervaren landarbeider en heeft Lennie op sleeptouw. Een enorm sterke arbeider maar een dommekracht met beperkt verstand. Hij onthoudt niets, verzint niets en laat zich in alles leiden door George. Ze zijn op weg naar een boerderij om te gaan werken, maar dromen van een eigen boerderijtje. Een klein stukje land en wat dieren. Daar moeten konijnen bij zijn, voor Lennie. Die is gek op aaibare beesten en materialen. Hij bestaat het om met een dode muis in zijn zak te lopen, alleen maar om te aaien.

Er zit geen greintje kwaad in Lennie, maar hij brengt hen wel voortdurend in problemen. Daarom doet George het woord op de boerderij en ze weten werk te bemachtigen. Ze onmoeten er Slim de menner, Candy de oude veger met één hand en Curley, de irritante zoon van de baas.

Er zitten een paar prachtige, compacte scènes in dit boek, zoals wanneer de arbeider Carlson de oude hond van Candy meeneemt om hem dood te schieten. De hond is oud en op, maar Candy kan het niet en laat het aan Carlson. Je wacht met de rest tot het schot klinkt, het is prachtig beschreven;

De stilte viel weer in de kamer. Een minuut ging voorbij en nog een minuut. Candy lag stil naar de zoldering te staren. Slim keek een ogenblik naar hem en keek toen naar zijn handen…Whit barstte uit: ‘Waarom doet hij er zo lang over, verdomme! Geef de kaarten wil je? Zo spelen we geen euchre.’

Er hangt onheil in de lucht en dat voel je. Natuurlijk komt Lennie in aanvaring met Curley maar dat loopt nog met een sisser af. De vrouw van Curley zorgt voor meer problemen. Zij verveelt zich en zoekt vaak het gezelschap op van de arbeiders. Als ze een keer alleen is met Lennie praat Lennie met haar over heit feit dat hij zo graag zachte dingen aanraakt. Zij is trots op haar zachte haar en hij mag eens voelen en dan gaat het mis. Lennie laat niet meer los, ze raakt in paniek en Lennie breekt ongewild haar nek.

Dit zorgt ervoor dat in één klap de droom van een eigen boerderij om zeep wordt geholpen. Voor George, Lennie en voor Candy, die ze ook in hun plannen hadden betrokken. Lennie vlucht maar George weet hem te vinden, bij de kreek waar het verhaal begon. Nog één keer stelt George Lennie gerust en vertelt hem over hun eigen plek, met zijn konijnen waar hij voor mag zorgen;

‘Ga verder,’ zei Lennie. ‘Hoe zal het gaan? Wij zullen een boerderijtje hebben.’
‘We krijgen een koe,’ zei George. ‘En misschien krijgen we een varken en kuikens…en verder krijgen we…een stukje met alfalfa…’
‘Voor de konijnen,’ riep Lennie.
‘Voor de konijnen,’ herhaalde George.

Dan schiet George zijn vriend dood. Een genadeschot, uit vriendschap.

Het boek was lange tijd controversieel in de Verenigde Staten en is vaak uit lesprogramma’s geweerd. Door de ontknoping, maar ook omdat het een heel ander licht laat schijnen op ‘The American Dream.’ Het boek maakt duidelijk dat die droom niet voor iedereen is weggelegd maar dat er ook ruwe en rauwe kanten aan het bestaan zitten.

Tegelijk worden er in een kort verhaal grote thema’s aangepakt als het noodlot, onnvoorwaardelijke vriendschap, liefde en racisme. Ik begreep dat ik een oudere vertaling heb gelezen van Clara Eggink en dat er inmiddels een nieuwe vertaling is van Peter Bergsma, maar mij heeft dat niet gestoord; ik vind deze vertaling prima leesbaar.

Vertaling; Clara Eggink ( )

Een paar kilometer ten zuiden van Soledad stroomt de Salinas dicht langs de oever aan de heuvelkant en is het water diep en groen.

Ik dacht dat het al lánger geleden was, maar de voorlaatste keer dat ik een boek in het Engels gelezen heb, blijkt ergens begin mei 2022 geweest te zijn. Toen kreeg u van mij dan ook de bespreking van Brave New World Revisited https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2022/05/brave-new-world-revisited-aldou... van Aldous Huxley cadeau, maar daarvóór moet ik al tot september 2016 teruggaan, de maand waarin ik Flicker https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2016/09/flicker-theodore-roszak.html van Theodore Roszak besprak, om nog een spoor van eerder gelezen (of in ieder geval besproken) Engelstalige boeken te vinden. Niet iets waarover ik me schaam, er zijn per slot van rekening zóveel boeken (vertaald) in onze eigen mooie taal te vinden (ook nog een paar duizend in mijn bibliotheek) dat ik zelden de neiging voel Engelstalige boeken te kopen (met Duitstalige komt dat iets vaker voor, maar die vind ik dan ook regelmatig “zum mitnehmen” op reis), maar toen ik deze Of Mice and Men tegenkwam in een kringwinkel ergens tussen Aalst en Dendermonde kon ik hem toch onmogelijk laten liggen.

Die titel kende ik immers al vele jaren, al ben ik niet helemaal zeker of ik hem eerst van de auteur, John Steinbeck, kende, of van de Brugse groep Red Zebra, die in 1983 met een nummer onder dié naam https://www.youtube.com/watch?v=7n3QdPkS46o en eentje onder de titel Paradise Lost zowaar twéé literaire verwijzingen op het album Maquis staan had (ja, ik weet het, The Beauty of the Beast is er eigenlijk ook eentje). (Van) Muizen en Mensen, zoals de titel in Nederlandse vertaling luidt, zou me wellicht zelfs niet zo snel opgevallen zijn, in tegenstelling tot de ware aard van het boek. De ware aard? Inderdaad, diegene die naar voor komt in onder andere deze inleidende paragrafen:

“A few miles south of Soledad, the Salinas River drops in close to the hillside bank and runs deep and green. The water is warm too, for it has slipped twinkling over the yellow sands in the sunlight before reaching the narrow pool. On one side of the river the golden foothill slopes curve up to the strong and rocky Gabilan mountains, but on the valley side the water is lined with trees – willows fresh and green with every spring, carrying in their lower leaf junctures the debris of the winter’s flooding; and sycamores with mottled, white, recumbent limbs and branches that arch over the pool. On the sandy bank under the trees the leaves lie deep and so crisp that a lizard makes a great skittering if he runs among them. Rabbits come out of the brush to sit on the sand in the evening, and the damp flats are covered with the night tracks of ‘coons, and with the spread pads of dogs from the ranches, and with the split-wedge tracks of deer that come to drink in the dark.

There is a path through the willows and among the sycamores, a path beaten hard by boys coming down from the ranches to swim in the deep pool, and beaten hard by tramps who come wearily down from the highway in the evening to jungle-up near water. In front of the low horizontal limb of a giant sycamore there is an ash pile made by many fires; the limb is worn smooth by men who have sat on it.

Evening of a hot day started the little wind to moving among the leaves. The shade climbed up the hills toward the top. On the sand banks the rabbits sat as quietly as little gray, sculptured stones. And then from the direction of the state highway came the sound of footsteps on crisp sycamore leaves. The rabbits hurried noiselessly for cover. A stilted heron labored up into the air and pounded down river. For a moment the place was lifeless, and then two men emerged from the path and came into the opening by the green pool.”

Een stevig citaat, alleen maar om u duidelijk te maken wat die ware aard is: een toneelstuk. Dit boekje, honderdtwintig bladzijden in pocketformaat (ja, ik lees wel meer pockets tegenwoordig), was namelijk niet alleen het eerste waarvoor Steinbeck brede erkenning oogstte, maar was door hem oorspronkelijk ook opgevat als een toneelstuk (in welke gedaante het dan ook vele keren is opgevoerd). “Dat is aan de constructie goed te zien in de uitgebreide situatiebeschrijvingen die lezen als regie- en decoraanwijzingen”, schrijft Wikipedia dan, maar u had uiteraard net zomin als ik “De vrije encyclopedie” nodig om dat te zien.

Maar nu we dan toch bij Wikipedia zijn: ik bleek de titel Of Mice and Men nog van ergens anders te kennen. Met name van het gedicht To a mouse https://www.poetryfoundation.org/poems/43816/to-a-mouse-56d222ab36e33 van Robert Burns, met daarin als voorlaatste strofe en meteen thema van Steinbecks boek:

“But Mousie, thou art no thy-lane,
In proving foresight may be vain:
The best laid schemes o’ Mice an’ Men
Gang aft agley,
An’ lea’e us nought but grief an’ pain,
For promis’d joy!”

En dat van dat “best laid”(“we’re gonna get the jack together and we’re gonna have a little house and a couple of acres an’ a cow” - iets wat me aan Gaston Durnez’ bespreking van De lach van Chesterton https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2023/03/de-lach-van-chesterton-gaston-d... deed denken) is in het geval van George en Lennie, de “two men [that] emerged from the path and came into the opening by the green pool”, dan nog met een stevige korrel zout te nemen, want ze improviseren in essentie maar wat. George, degene die de hersenen meegekregen heeft (zei het nu ook weer niet ál te veel – “If I was bright, if I was even a little bit smart, I’d have my own little place, an’ I’d be bringin’ in my own crops, ‘stead of doin’ all the work and not getting what comes up outta the ground”), heeft namelijk Lennie, “his big, childlike friend” zoals het op de achterflap heet, maar eigenlijk wat je een randdebiel zou kunnen noemen, onder zijn hoede genomen en heeft met zijn vriend nogal wat te stellen (“You keep me in hot water all the time”): “They have nothing except the clothes on their back, and a hope that one day they’ll find a place of their own and live the American dream”, luidt het verder op de achterflap, “But dreams come at a price. Gentle giant Lennie doesn’t know his own strength, and when they find work at a ranch he gets into trouble with the boss’s daughter-in-law. Trouble so bad that even his protector George may not be able to save him…”

Waarmee u zo’n beetje de grote lijnen van het plot kent, waarvan ik u verder ook geen details ga vertellen. Hoeft ook niet, het knappe aan het verhaal – vond ik toch – is immers de spanningsopbouw. Je wéét al na een paar bladzijden dat dit volkomen verkeerd gaat aflopen, maar Steinbeck speelt het klaar in een steeds nauwer wordende cirkel naar dat einde toe te werken, terwijl hij er intussen ook in slaagt je te doordringen van de menselijkheid van zijn figuren. “Knuckle-whitening… the tension is almost unbearable”, schreef de recensent van de Sunday Times in de bijdrage Books of the Century erover, maar “Human, uninhibited, bawdy and compassionate”, de commentaar van de Daily Telegraph, komt wat mij betreft dichter in de buurt van de kern van dit verhaal.

Verdomd levensecht ook. Wat ongetwijfeld mede te danken is aan het taalgebruik van de personages. Ik kan me niet meteen inbeelden hoe dat in vertaling klinkt, maar “beschaafd” Nederlands kan onmogelijk dienen om bijvoorbeeld deze dialoog tussen de twee zwervers neer te zetten:

“Lennie looked timidly over to him. ‘George?’
‘Yeah, what ya want?’
‘Where we goin’, George?’
The little man jerked down the brim of his hat and scowled over at Lennie. ‘So you forgot that awready, did you? I gotta tell you again, do I? Jesus Christ, you’re a crazy bastard!’
‘I forgot,’ Lennie said softly. ‘I tried not to forget. Honest to God I did, George.’
‘O.K. - O.K. I’ll tell ya again. I ain’t got nothing to do. Might jus’ as well spen’ all my time tellin’ you things and then you forget ‘em, and I tell you again.’
‘Tried and tried,’ said Lennie, ‘but it didn’t do no good. I remember about the rabbits, George.’
‘The hell with the rabbits. That’s all you ever can remember is them rabbits. O.K.! Now you listen and this time you got to remember so we don’t get in no trouble. You remember settin’ in that gutter on Howard street and watchin’ that blackboard?’
Lennie’s face broke into a delighted smile. ‘Why sure, George, I remember that… but… what’d we do then? I remember some girls come by and you says… you say…’”

En dan dat inlevingsvermogen van Steinbeck… “Human, uninhibited, bawdy and compassionate”, okee, maar de auteur moet lang gestudeerd hebben op een figuur als Lennie (en een figuur als George) om die ter gelijker tijd zo zacht en zo sterk neer te kunnen gezet hebben. Iemand die per ongeluk alles kapot maakt dat hij graag ziet, wat “purty” is, muis, hond of vrouw, (en iemand die... nee, dat verklap ik niet) is per slot van rekening moeilijker te schetsen dan een aantal van de andere figuren, bijvoorbeeld de oude Candy met zijn dito hond, of de staljongen, “a nigger”, “Nice fella too. Got a crooked back where a horse kicked him. The boss gives him hell when he’s mad. But the stable buck don’t give a damn about that. He reads a lot. Got books in his room”. Net zoals een warme schuur op een lome zondagnamiddag moeilijker te schetsen is als plaats van een misdaad dan, pakweg, een straat in de Bronx, terwijl Steinbeck ook dát briljant doet.

Meer kan ik u echter niet meegeven – mijn hart bloedt omdat ik een paar van de mooist geschreven scènes voor mezelf moet houden, hoe kort en knap ze ook zijn -, maar dat ik Of Mice and Men een vijf op vijf, desnoods een honderd op honderd, geef, mag u van mij wel weten.

Björn Roose ( )

Mooi, Goed!

Als door anderen opgemerkt, beeldend, compact opgeschreven, precies goed met 'slanke' doeltreffende typeringen en acties, niks is overbodig. De dialogen zijn klasse, het platte dialect geeft het verhaal het juiste karakter. Dit komt in op mij het Engels authentieker over dan in de Nederlandse vertaling. Je voelt de spanning en het realistische leven. Er worden zaken benoemd die tot fatale in hoofdstuk 5 leiden. Heeft Tarantino dit boek gelezen? Het deed me aan zijn karakters, scènes en opbouw denken.

Als je niet wist dat het geschreven was als toneelstuk dan merk je het wel: Zo mooi elk hoofdstuk op een locatie.
En het lijkt ook een klassiek drama. vijf scenes met een epiloog. een thema, handeling.
Hoofdstuk 1 het beschrijven van de setting, hoofdpersonen. In hoofdstuk (( George ( opgezadeld met L) en Lenny(voorliefde voor zacht, het deerniswekkende en zijn fysieke kracht)) lopen naar het meertje 2 ( de slaapschuur met voorstellen andere werkers en eigenaren, verwachtingen) - wordt al duidelijk waar de moeilijkheid zit, 'm in gaat zitten,
In 3 eetschuur - na arbeid eten, L afwezig, delen van droom met andere werker. 4. Hut van Carlson - zijspoor over positie black man die L. ontmoet, die een gun heeft. 5. stal: - onvermijdelijke bij contact Lenny met mevrouw Curley, Lenny's voorkeur wordt fataal. 6. Epiloog locatie H1 - : conclusie van George.

Blij deze klassieker gelezen te hebben. Ontroerend is inderdaad ook een woord dat goed bij Lennie past.
(ik las steeds eerst in het Engels een hoofdstuk, daarna de Nederlandse vertaling voor enkele woorden en finesse van sommige scènes)

1) Why did Steinbeck choose the title Of Mice and Men? - spark notes question 1
(https://www.sparknotes.com/lit/micemen/)

Steinbeck chose the title Of Mice and Men after reading a poem called “To a Mouse” by Robert Burns, in which the poet regrets accidentally destroying a mouse’s nest. The poem resonates with several of Of Mice andMen’s central themes: the impermanence of home and the harshness of life for the most vulnerable. The struggles of the mouse whose home is destroyed parallels with the struggles of George, Lennie, and other migrant workers whose dreams of purchasing land are destroyed by the trials of the Great Depression. Their own fate is not so different from the poem’s mouse, or the dead mouse Lennie pulls from his pocket—the characters are destined for destruction beyond their control. ( )

Het is een roman van onvervulbare verlangens. En ook van verborgen wanhoop. Maar ook van vriendschap. George en Lennie trekken samen op in hun zoektocht naar werk. Lennie is simpel, George is realist. Lennie kan niet zonder George, maar George eigenlijk ook niet zonder Lennie. Je ziet het noodlot van verre aankomen en er is geen mogelijkheid om het te stoppen. Uiteindelijk doet George het onvermijdelijke, zoals dat hoort in echte vriendschap. Hun droom blijft een droom, ook al lijkt hij heel dichtbij. ( )