John Steinbeck (1902–1968)

Van muizen en mensen van John Steinbeck is, naast De druiven der gramschap, wellicht zijn bekendste werk. Het is een korte novelle van 128 pagina’s over de vriendschap tussen twee arme mannen die een droom hebben. Het is ook het verhaal van het noodlot en daar heeft de titel van het boek ook mee te maken.

Die titel, oorspronkelijk Of mice and men, is ontleend aan een gedicht van de Schotse dichter Robert Burns met de titel To a mouse. Het komt uit de regel The best-laid schemes o’ mice an’ men, Gang aft agley (de bestbedachte plannen van muizen en mensen lopen vaak mis) en gaat erover dat niemand zijn noodlot kan ontlopen waarbij muizen er dan nog het best aan toe zijn; die beseffen niet wat hen kan gebeuren.

Steinbeck schreef zijn verhaal oorspronkelijk als toneelstuk en dat leidt tot duidelijk herkenbare ‘tonelen’ die goed beschreven worden. Je weet precies waar het verhaal zich afspeelt. Een kleine waarschuwing vooraf; er zitten spoilers in de tekst hieronder, maar in iedere bespreking van dit boek zijn die aanwezig. Ik kende ze ook en het doet niets af aan het lezen van dit prachtige verhaal.

Dat begint met een mooie beschrijving van de natuur. Twee mannen, George en Lennie komen bij een kreek aan;

De avond van een warme dag bracht wat wind, die tussen de bladeren bewoog. De schaduw klom de heuvels op naar de top. Op de zandige oevers zaten de konijnen zo stil als grijze, gebeeldhouwde stenen. En toen kwam er uit de richting van de rijksweg het geluid van voetstappen op de droge wildenvijgenbladen. De konijnen zochten snel en geluidloos dekking. Een langbenige reiger werkte zich de lucht in en wiekte de rivier af. Een ogenblik was de plek levenloos en toen kwamen twee mannen van het pad af te voorschijn en betraden de open plek bij de groene kreek.

George is een ervaren landarbeider en heeft Lennie op sleeptouw. Een enorm sterke arbeider maar een dommekracht met beperkt verstand. Hij onthoudt niets, verzint niets en laat zich in alles leiden door George. Ze zijn op weg naar een boerderij om te gaan werken, maar dromen van een eigen boerderijtje. Een klein stukje land en wat dieren. Daar moeten konijnen bij zijn, voor Lennie. Die is gek op aaibare beesten en materialen. Hij bestaat het om met een dode muis in zijn zak te lopen, alleen maar om te aaien.

Er zit geen greintje kwaad in Lennie, maar hij brengt hen wel voortdurend in problemen. Daarom doet George het woord op de boerderij en ze weten werk te bemachtigen. Ze onmoeten er Slim de menner, Candy de oude veger met één hand en Curley, de irritante zoon van de baas.

Er zitten een paar prachtige, compacte scènes in dit boek, zoals wanneer de arbeider Carlson de oude hond van Candy meeneemt om hem dood te schieten. De hond is oud en op, maar Candy kan het niet en laat het aan Carlson. Je wacht met de rest tot het schot klinkt, het is prachtig beschreven;

De stilte viel weer in de kamer. Een minuut ging voorbij en nog een minuut. Candy lag stil naar de zoldering te staren. Slim keek een ogenblik naar hem en keek toen naar zijn handen…Whit barstte uit: ‘Waarom doet hij er zo lang over, verdomme! Geef de kaarten wil je? Zo spelen we geen euchre.’

Er hangt onheil in de lucht en dat voel je. Natuurlijk komt Lennie in aanvaring met Curley maar dat loopt nog met een sisser af. De vrouw van Curley zorgt voor meer problemen. Zij verveelt zich en zoekt vaak het gezelschap op van de arbeiders. Als ze een keer alleen is met Lennie praat Lennie met haar over heit feit dat hij zo graag zachte dingen aanraakt. Zij is trots op haar zachte haar en hij mag eens voelen en dan gaat het mis. Lennie laat niet meer los, ze raakt in paniek en Lennie breekt ongewild haar nek.

Dit zorgt ervoor dat in één klap de droom van een eigen boerderij om zeep wordt geholpen. Voor George, Lennie en voor Candy, die ze ook in hun plannen hadden betrokken. Lennie vlucht maar George weet hem te vinden, bij de kreek waar het verhaal begon. Nog één keer stelt George Lennie gerust en vertelt hem over hun eigen plek, met zijn konijnen waar hij voor mag zorgen;

‘Ga verder,’ zei Lennie. ‘Hoe zal het gaan? Wij zullen een boerderijtje hebben.’
‘We krijgen een koe,’ zei George. ‘En misschien krijgen we een varken en kuikens…en verder krijgen we…een stukje met alfalfa…’
‘Voor de konijnen,’ riep Lennie.
‘Voor de konijnen,’ herhaalde George.

Dan schiet George zijn vriend dood. Een genadeschot, uit vriendschap.

Het boek was lange tijd controversieel in de Verenigde Staten en is vaak uit lesprogramma’s geweerd. Door de ontknoping, maar ook omdat het een heel ander licht laat schijnen op ‘The American Dream.’ Het boek maakt duidelijk dat die droom niet voor iedereen is weggelegd maar dat er ook ruwe en rauwe kanten aan het bestaan zitten.

Tegelijk worden er in een kort verhaal grote thema’s aangepakt als het noodlot, onnvoorwaardelijke vriendschap, liefde en racisme. Ik begreep dat ik een oudere vertaling heb gelezen van Clara Eggink en dat er inmiddels een nieuwe vertaling is van Peter Bergsma, maar mij heeft dat niet gestoord; ik vind deze vertaling prima leesbaar.

Vertaling; Clara Eggink… (meer)

Eind maart 2023 besprak ik het, voor zo ver ik weet, bekendste boek van John Steinbeck, Of Mice and Men https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2023/03/of-mice-and-men-john-steinbeck..... Dat stond (en staat) in mijn bibliotheek in het Engels, maar bleek hoe dan ook een parel. Hetzelfde durf ik zeggen van De parel (ja, die pun was intended), met dat verschil dus dat dit boekje (een goede honderdvijftig bladzijden dik en daarmee toch zo’n dertig bladzijden dikker dan Of Mice and Men) in het Nederlands in mijn bibliotheek te vinden is. In een editie uit 1974 van Em. Querido’s Uitgeverij B.V. dat destijds - zo blijkt uit wat ik achterin het boekje vind - in zijn Salamander-reeks behalve deze vertaling van The Pearl (oorspronkelijk uit 1947) ook nog De verdoolde bus (The Wayward Bus), eveneens uit 1947, Goede Donderdag (Sweet Thursday) uit 1954, Wees maar eens koning (The Short Reign of Pippin IV: A Fabrication) uit 1957, Aan een onbekende God (To a God Unknown) uit 1933, Het beloofde land (The Pastures of Heaven) uit 1932, De felle gloed (Burning Bright) uit 1950, Het onrecht van de sterkste (In Dubious Battle) uit 1936, en Wintertij van tegenzin (The Winter of Our Discontent) uit 1961 uitgaf, een aardig serietje waarvan ik helaas verder alleen maar Wees maar eens koning staan heb. “Helaas”, inderdaad, want na twee zo’n voortreffelijke boekjes, tien jaar van mekaar geschreven ook nog, durf ik er van uit te gaan dat er in die serie nog méér pareltjes zullen te vinden zijn.

Pareltjes allicht die ook de doorgaans magere vangsten van Kino, samen met zijn vrouw Juana en zijn baby Coyotito het hoofdpersonage van dit boek, en zijn collega’s in waarde overstijgen. Want dat je van parels vissen niet rijk wordt, is toch wel een basisgegeven in dit boek. Net zoals het feit dat je niet moet hopen uit je armoede te komen als je op zekere dag eens een bijzondere vondst, in casu De parel uit de titel, doet. “In de stad doet nog steeds het verhaal de ronde van de grote parel – hoe die gevonden werd en weer verloren ging”, laat Steinbeck zijn verteller helemaal aan het begin neerschrijven, maar die parel is uiteindelijk het minst waardevolle dat Kino verliest. “En evenals bij alle overleveringen die diep in de harten der mensen besloten liggen, zijn ook in dit verhaal alle dingen goed of slecht, zwart of wit, goed of kwaad en heeft het nergens enige tussenliggende grijze tinten”, laat dezelfde verteller daar op volgen, maar dááraan waag ik te twijfelen.

Voor mij is De parel namelijk een verhaal dat sterk aanleunt bij De oude man en de zee van Ernest Hemingway https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/search/label/Ernest%20Hemingway (die trouwens wordt beschouwd als een voorloper van Steinbeck en wiens kortverhalen tot zijn favoriete literatuur behoorden), een verhaal over mannelijkheid (een thema waarover ik ooit eens het gelijknamige boek Mannelijkheid van Harvey C. Mansfield moet herlezen), met dit verschil dat de strijd van de man hier ook gevolgen heeft voor vrouw en kind. Een mannelijkheid die, ondanks het feit dat ze pas later in het verhaal een als dusdanig genoemd thema wordt, zo goed als meteen opduikt (“Toen Kino klaar was, kwam Juana weer bij het vuur om te ontbijten. Zij hadden slechts éénmaal gesproken, maar spreken is overbodig als het niet meer dan een gewoonte is.”), zij het toch nog kort nadat een andere leidraad voor het eerst is aangehaald: het Lied (met hoofdletter). “De liederen bleven bestaan, Kino kende ze alle, maar er kwamen geen nieuwe bij”. Alleen verdringt het ene Lied het andere soms naar de achtergrond: “Een nieuw lied zong in zijn hoofd, het Lied van het Kwaad, de muziek van de vijand, van hen die het gezin kwaad gezind waren; een woeste, geheimzinnige gevaarlijke melodie, en heel in de diepte weende klagelijk het Lied van het Gezin.” Zoals gezegd, de verteller heeft het in zijn intro over het duidelijk onderscheid tussen goed en kwaad, zwart en wit, en dergelijke meer, maar voor Kino zelf zijn die dingen, zeker aanvankelijk, allemaal niet zo goed te scheiden: “(…) zoals altijd wanneer hij met iemand van dat ras in aanraking kwam, werd Kino door angst en zwakheid en tegelijkertijd door een grote woede bevangen. Woede en doodsangst gingen hand in hand (…) En terwijl Kino zijn rechterhand ophief naar de ijzeren ring op de deur, die dienst deed als klopper, bruiste de woede in hem omhoog, de dreunende muziek van de vijand bonsde in zijn oren en zijn lippen sloten zich krampachtig over zijn tanden – maar zijn linkerhand ging naar boven om zijn hoed af te nemen.”

Dat alles verandert pas een keer hij De parel heeft gevonden. Een parel, een kanjer die het leven van zijn kind kan veranderen, het leven van zijn vrouw en z’n eigen leven. Een parel die een toekomst kan betekenen waarin hij niét meer moet kruipen, waarin hij die hoed niet meer moet afnemen, waarin hij voluit een man kan zijn. Wat uiteraard niet kan, want je kan de mannelijkheid van Hemingways Oude man, de Mannelijkheid waarover Mansfield het in zijn boek heeft, niet kopen. Die mannelijkheid is er, en wel op het moment dat de biologische man ook besluit een filosofische man te zijn, omdat dat besluit vanaf dat moment simpelweg voldragen moet worden tot het einde: “(…) nu hij gezegd had wat de toekomst zou brengen, had hij die toekomst meteen geschapen. Een plan is iets werkelijks en iets wat beraamd is wordt meteen ondervonden. Een plan dat eenmaal gemaakt is en waarvan men zich een voorstelling gevormd heeft, wordt iets werkelijks en neemt zijn plaats in tussen alle andere werkelijkheden – het kan nooit meer te niet gedaan worden”. “(…) maar gemakkelijk worden bestreden”, volgt daarop, maar daar zit hem het eigenaardige van het plan man te worden: strijd, bestreden worden, bestrijden, is de weg die moét gevolgd worden om het doel te bereiken. Iemand kan niet afgebracht worden van het plan man te worden door hem te bestrijden, je kan hem daardoor alleen maar sneller man maken. “Hij had gezegd: ‘Ik ben een man,’ en dat betekende iets bepaalds voor Juana. Dat betekende dat hij voor de helft krankzinnig was en voor de helft een god. Dat betekende dat Kino zijn kracht zou meten met een berg en zijn kracht zou opwerpen tegen de zee. Juana wist diep in haar vrouwenziel dat de berg zou blijven staan terwijl de man erop te pletter sloeg en dat de zee omhoog zou golven terwijl de man erin verdronk. En toch was het dit, wat hem tot een man maakte, voor de helft krankzinnig en voor de helft een god (…)”

En ja, Juana heeft gelijk, Kino verliest het uiteindelijk van de berg en het “ogenblik (…) dat het essentiëel (sic) vrouwelijke, het verstand, de voorzichtigheid en de drang tot zelfbehoud, Kino’s manlijkheid zouden doorboren en hen allen het leven redden”, iets waar zij op hoopt en de reden waarom zij hem, mét het kind, volgt, komt niet. Net vóór hij verliest van de berg is hij namelijk datgene geworden wat hij zich voorgenomen heeft te zijn, een man, Un uomo zoals die bij Oriana Fallaci heet, “een moordende machine”, “koud en dodelijk (…) als staal”, volledig in staat zichzelf te behouden, maar ook volkomen bereid zijn zelfbehoud op te geven om zijn kind en zijn vrouw te beschermen. Te laat, helaas: hij is een man geworden, zijn vrouw nog steeds aan zijn zijde, maar hij is tijdens de finale fase van dat proces datgene verloren wat nog voor hem lag, smerig en armoedig weliswaar, toen hij nog géén man was, de toekomst. Dát is de prijs die iedereen die zijn doel bereikt, betaalt. Ook als net het niét betalen van die prijs de aanleiding was tot het nastreven van dat doel.

Met mijn excuses voor de filosofische uitweiding, maar ook met mijn verzekering dat dit boekje elke minuut waard is die u er aan besteedt.

Björn Roose… (meer)

Ik dacht dat het al lánger geleden was, maar de voorlaatste keer dat ik een boek in het Engels gelezen heb, blijkt ergens begin mei 2022 geweest te zijn. Toen kreeg u van mij dan ook de bespreking van Brave New World Revisited https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2022/05/brave-new-world-revisited-aldou... van Aldous Huxley cadeau, maar daarvóór moet ik al tot september 2016 teruggaan, de maand waarin ik Flicker https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2016/09/flicker-theodore-roszak.html van Theodore Roszak besprak, om nog een spoor van eerder gelezen (of in ieder geval besproken) Engelstalige boeken te vinden. Niet iets waarover ik me schaam, er zijn per slot van rekening zóveel boeken (vertaald) in onze eigen mooie taal te vinden (ook nog een paar duizend in mijn bibliotheek) dat ik zelden de neiging voel Engelstalige boeken te kopen (met Duitstalige komt dat iets vaker voor, maar die vind ik dan ook regelmatig “zum mitnehmen” op reis), maar toen ik deze Of Mice and Men tegenkwam in een kringwinkel ergens tussen Aalst en Dendermonde kon ik hem toch onmogelijk laten liggen.

Die titel kende ik immers al vele jaren, al ben ik niet helemaal zeker of ik hem eerst van de auteur, John Steinbeck, kende, of van de Brugse groep Red Zebra, die in 1983 met een nummer onder dié naam https://www.youtube.com/watch?v=7n3QdPkS46o en eentje onder de titel Paradise Lost zowaar twéé literaire verwijzingen op het album Maquis staan had (ja, ik weet het, The Beauty of the Beast is er eigenlijk ook eentje). (Van) Muizen en Mensen, zoals de titel in Nederlandse vertaling luidt, zou me wellicht zelfs niet zo snel opgevallen zijn, in tegenstelling tot de ware aard van het boek. De ware aard? Inderdaad, diegene die naar voor komt in onder andere deze inleidende paragrafen:

“A few miles south of Soledad, the Salinas River drops in close to the hillside bank and runs deep and green. The water is warm too, for it has slipped twinkling over the yellow sands in the sunlight before reaching the narrow pool. On one side of the river the golden foothill slopes curve up to the strong and rocky Gabilan mountains, but on the valley side the water is lined with trees – willows fresh and green with every spring, carrying in their lower leaf junctures the debris of the winter’s flooding; and sycamores with mottled, white, recumbent limbs and branches that arch over the pool. On the sandy bank under the trees the leaves lie deep and so crisp that a lizard makes a great skittering if he runs among them. Rabbits come out of the brush to sit on the sand in the evening, and the damp flats are covered with the night tracks of ‘coons, and with the spread pads of dogs from the ranches, and with the split-wedge tracks of deer that come to drink in the dark.

There is a path through the willows and among the sycamores, a path beaten hard by boys coming down from the ranches to swim in the deep pool, and beaten hard by tramps who come wearily down from the highway in the evening to jungle-up near water. In front of the low horizontal limb of a giant sycamore there is an ash pile made by many fires; the limb is worn smooth by men who have sat on it.

Evening of a hot day started the little wind to moving among the leaves. The shade climbed up the hills toward the top. On the sand banks the rabbits sat as quietly as little gray, sculptured stones. And then from the direction of the state highway came the sound of footsteps on crisp sycamore leaves. The rabbits hurried noiselessly for cover. A stilted heron labored up into the air and pounded down river. For a moment the place was lifeless, and then two men emerged from the path and came into the opening by the green pool.”

Een stevig citaat, alleen maar om u duidelijk te maken wat die ware aard is: een toneelstuk. Dit boekje, honderdtwintig bladzijden in pocketformaat (ja, ik lees wel meer pockets tegenwoordig), was namelijk niet alleen het eerste waarvoor Steinbeck brede erkenning oogstte, maar was door hem oorspronkelijk ook opgevat als een toneelstuk (in welke gedaante het dan ook vele keren is opgevoerd). “Dat is aan de constructie goed te zien in de uitgebreide situatiebeschrijvingen die lezen als regie- en decoraanwijzingen”, schrijft Wikipedia dan, maar u had uiteraard net zomin als ik “De vrije encyclopedie” nodig om dat te zien.

Maar nu we dan toch bij Wikipedia zijn: ik bleek de titel Of Mice and Men nog van ergens anders te kennen. Met name van het gedicht To a mouse https://www.poetryfoundation.org/poems/43816/to-a-mouse-56d222ab36e33 van Robert Burns, met daarin als voorlaatste strofe en meteen thema van Steinbecks boek:

“But Mousie, thou art no thy-lane,
In proving foresight may be vain:
The best laid schemes o’ Mice an’ Men
Gang aft agley,
An’ lea’e us nought but grief an’ pain,
For promis’d joy!”

En dat van dat “best laid”(“we’re gonna get the jack together and we’re gonna have a little house and a couple of acres an’ a cow” - iets wat me aan Gaston Durnez’ bespreking van De lach van Chesterton https://bjornroosebespreekt.blogspot.com/2023/03/de-lach-van-chesterton-gaston-d... deed denken) is in het geval van George en Lennie, de “two men [that] emerged from the path and came into the opening by the green pool”, dan nog met een stevige korrel zout te nemen, want ze improviseren in essentie maar wat. George, degene die de hersenen meegekregen heeft (zei het nu ook weer niet ál te veel – “If I was bright, if I was even a little bit smart, I’d have my own little place, an’ I’d be bringin’ in my own crops, ‘stead of doin’ all the work and not getting what comes up outta the ground”), heeft namelijk Lennie, “his big, childlike friend” zoals het op de achterflap heet, maar eigenlijk wat je een randdebiel zou kunnen noemen, onder zijn hoede genomen en heeft met zijn vriend nogal wat te stellen (“You keep me in hot water all the time”): “They have nothing except the clothes on their back, and a hope that one day they’ll find a place of their own and live the American dream”, luidt het verder op de achterflap, “But dreams come at a price. Gentle giant Lennie doesn’t know his own strength, and when they find work at a ranch he gets into trouble with the boss’s daughter-in-law. Trouble so bad that even his protector George may not be able to save him…”

Waarmee u zo’n beetje de grote lijnen van het plot kent, waarvan ik u verder ook geen details ga vertellen. Hoeft ook niet, het knappe aan het verhaal – vond ik toch – is immers de spanningsopbouw. Je wéét al na een paar bladzijden dat dit volkomen verkeerd gaat aflopen, maar Steinbeck speelt het klaar in een steeds nauwer wordende cirkel naar dat einde toe te werken, terwijl hij er intussen ook in slaagt je te doordringen van de menselijkheid van zijn figuren. “Knuckle-whitening… the tension is almost unbearable”, schreef de recensent van de Sunday Times in de bijdrage Books of the Century erover, maar “Human, uninhibited, bawdy and compassionate”, de commentaar van de Daily Telegraph, komt wat mij betreft dichter in de buurt van de kern van dit verhaal.

Verdomd levensecht ook. Wat ongetwijfeld mede te danken is aan het taalgebruik van de personages. Ik kan me niet meteen inbeelden hoe dat in vertaling klinkt, maar “beschaafd” Nederlands kan onmogelijk dienen om bijvoorbeeld deze dialoog tussen de twee zwervers neer te zetten:

“Lennie looked timidly over to him. ‘George?’
‘Yeah, what ya want?’
‘Where we goin’, George?’
The little man jerked down the brim of his hat and scowled over at Lennie. ‘So you forgot that awready, did you? I gotta tell you again, do I? Jesus Christ, you’re a crazy bastard!’
‘I forgot,’ Lennie said softly. ‘I tried not to forget. Honest to God I did, George.’
‘O.K. - O.K. I’ll tell ya again. I ain’t got nothing to do. Might jus’ as well spen’ all my time tellin’ you things and then you forget ‘em, and I tell you again.’
‘Tried and tried,’ said Lennie, ‘but it didn’t do no good. I remember about the rabbits, George.’
‘The hell with the rabbits. That’s all you ever can remember is them rabbits. O.K.! Now you listen and this time you got to remember so we don’t get in no trouble. You remember settin’ in that gutter on Howard street and watchin’ that blackboard?’
Lennie’s face broke into a delighted smile. ‘Why sure, George, I remember that… but… what’d we do then? I remember some girls come by and you says… you say…’”

En dan dat inlevingsvermogen van Steinbeck… “Human, uninhibited, bawdy and compassionate”, okee, maar de auteur moet lang gestudeerd hebben op een figuur als Lennie (en een figuur als George) om die ter gelijker tijd zo zacht en zo sterk neer te kunnen gezet hebben. Iemand die per ongeluk alles kapot maakt dat hij graag ziet, wat “purty” is, muis, hond of vrouw, (en iemand die... nee, dat verklap ik niet) is per slot van rekening moeilijker te schetsen dan een aantal van de andere figuren, bijvoorbeeld de oude Candy met zijn dito hond, of de staljongen, “a nigger”, “Nice fella too. Got a crooked back where a horse kicked him. The boss gives him hell when he’s mad. But the stable buck don’t give a damn about that. He reads a lot. Got books in his room”. Net zoals een warme schuur op een lome zondagnamiddag moeilijker te schetsen is als plaats van een misdaad dan, pakweg, een straat in de Bronx, terwijl Steinbeck ook dát briljant doet.

Meer kan ik u echter niet meegeven – mijn hart bloedt omdat ik een paar van de mooist geschreven scènes voor mezelf moet houden, hoe kort en knap ze ook zijn -, maar dat ik Of Mice and Men een vijf op vijf, desnoods een honderd op honderd, geef, mag u van mij wel weten.

Björn Roose… (meer)