Kazuo Ishiguro

‘When We Were Orphans’ is de 5e roman van de Japans-Britse schrijver Kazuo Ishiguro en verscheen oorspronkelijk in 2000. De verteller van het boek, Christopher Banks, is een typisch Ishiguro-karakter: wat eenzaam, observerend en analyserend van langs de zijlijn, moeite met sociale contacten, passief. Christopher heeft zijn vroege jeugd doorgebracht in Shanghai, tot zijn ouders spoorloos verdwenen en hij als 10-jarige naar een tante in Engeland werd gestuurd. Als het boek begint is Christopher al volwassen, werkt hij als privé-detective in Londen en vraagt hij zich nog altijd af wat er indertijd met zijn ouders is gebeurd.

Zijn verhaal schrijft hij op in 7 delen, die allemaal beginnen met een precieze datum en locatie, overwegend in de jaren 1930. Alles wat Christopher meemaakt, analyseert hij al schrijvend tot in het oneindige, of het nu gaat om de mensen die hij ontmoet tijdens lunches en recepties in Londen, of om herinneringen aan zijn vroege jeugd in Shanghai. De kleinste flarden herinnering pakt hij beet om ze vanuit elk mogelijk perspectief te onderzoeken: wat zou deze herinnering hem kunnen vertellen over zijn ouders en hun verdwijning? Zo construeert hij langzaam een verhaal met een clou. Maar klopt dat verhaal wel?

Als lezer verwonder je je over de passiviteit van Christopher: waarom gaat hij niet naar Shanghai om dingen ter plekke uit te zoeken? Waarom zoekt hij geen contact met oude bekenden die mogelijk meer weten? Het is een verademing dat hij halverwege het boek tóch naar Shanghai afreist, ook al overkomt dat hem eigenlijk een beetje. Het is dan 1937, Christopher is 25 jaar weggeweest. Terwijl de Britten hun luxe koloniale leventjes vrolijk voortzetten, woedt er aan de randen van de stad een oorlog. Het Japanse leger rukt op en ondertussen leveren de Chinese communisten en nationalisten onderlinge strijd.

Vanaf hier wordt het verhaal behoorlijk vreemd. Het begint er al mee dat Christopher schijnt te denken dat zijn ouders na al die jaren nog ergens opgesloten zitten en dat hij ze moet bevrijden. Hij onderneemt een aantal voor hem héél onkarakteristieke acties die ik hier om spoilers te vermijden niet benoem. Ook hangt het plot aan elkaar van té geconstrueerde toevalligheden, zoals de ontmoeting met een jeugdvriend en met een vriend van zijn ouders.

Ishiguro heeft een prachtige schrijfstijl: heel precies, tot op het detaillistische af en met meer aandacht voor beschrijving van karakters, hun (onderdrukte) emoties en de analyse van gedachten en herinneringen dan voor plot. Dat hij in deze roman in de tweede helft ineens met een plot vol actie komt is enerzijds verrassend, maar tegelijk zou je willen dat hij dat niet had gedaan. Het is nu een zo ongeloofwaardig verhaal geworden dat het irriteert, vooral omdat de historische context verder zo nauwgezet en realistisch is weergegeven. Wat dat betreft misschien goed dat de schrijver in latere romans zoals ‘Never Let Me Go’ en ‘Klara and the Sun’ meer de kant van de speculatieve fictie is opgegaan, waarin je makkelijker mee kan gaan in het surrealistische.… (meer)

Eén van de betere Ishiguro’s: het is vooral het fenomenaal empathisch vermogen van de robot Klara die voor mij de charme van deze roman uitmaakt. U leest het goed: ‘robot’, want Klara is inderdaad een Artificial Friend, een gerobotiseerde vriend die kinderen in een futuristische samenleving een beetje sociale interactie moeten leren. De kinderen in die toekomst zijn bijna allemaal genetisch aangepast (“lifted”), waardoor ze gewoon thuis kunnen leren en dus zelden of nooit interactie hebben met andere kinderen, een AF moet dat verhelpen. We komen dus andermaal bij Ishiguro in een heel vreemde wereld terecht.
Bijwijlen ademde deze roman dezelfde bevreemdende sfeer uit als Coetzee’s trilogie over de jeugd van Jezus. Hun centrale thematiek lijkt ook ongeveer dezelfde: wat maakt een mens tot mens? Is elk mens uniek? Bij Ishiguro wordt dat er gepeild naar het onderscheid tussen de AF-robot en haar ‘beschermeling’, de ziekelijke Josie; er wordt nooit gezegd waar ze aan lijdt, maar de suggestie is erg duidelijk die die te maken heeft met haar genetische aanpassing. In dezelfde lijn wordt er gepeild naar het onderscheid tussen aangepaste kinderen en niet-aangepaste, en wordt vooral ook de rol van de ouders in die keuze in de verf gezet. Allemaal erg interessant, en het doet ook enigszins aan 1984 denken, maar Ishiguro raakt de thematieken telkens maar kort aan, en graaft niet door.
Hetzelfde met de semi-religieuze verhouding van robot Klara met de zon: de zon is in dit verhaal in de eerste plaats de bron van haar energie (of is ook dat maar inbeelding?), maar ze is ook veel meer dan dat; er wordt gebeden tot de zon, en Klara probeert zelfs een contract af te sluiten om een interventie van de zon te bewerkstelligen die Josie beter moet maken (er wordt zelfs gesuggereerd dat dat ook lukt). Vreemd, en ongemakkelijk.
Maar, zoals gezegd, het is het empathisch vermogen van Klara om menselijke gevoelens en verhoudingen in te schatten en te doorzien, die de ware charme van dit verhaal uitmaken. Daar zit een klein wrang kantje aan, want Klara ervaart duidelijk ook de wispelturigheid en zelfs de verraderlijke valsheid van het menselijk gedrag. Maar Ishiguro gooit het uiteindelijk enigszins over de zoetzemerige boeg, met een ode aan de liefde en aan het verschil. De plot van dit boek bevredigt niet helemaal, maar ik heb er een aantal aangename leesuren aan beleefd.… (meer)

Klara en Rosa staan in de etalage van een winkel en wachten tot een kind ze komt kopen. Ze zijn beiden KV's (kunstmatige Vriend) en dus een soort intelligente robots. En ze kunnen leren, maar zijn vooral gezelschap voor de kinderen die 'opgetild' zijn. Ik ben er niet precies achter gekomen wat 'opgetild' precies inhoud. Maar ik vermoed dat dat zoiets is als artificieel gemodificeerd, dus ook een beetje kunstmatig aangepast. Josie is zo'n meisje. Voor Josie pakt deze aanpassing niet goed uit en ze heeft daardoor een nogal zwakke gezondheid. Ze wil vreselijk graag een vriendin vinden en ze kiest Klara uit. Rick, de vriend en buurjongen van Josie heeft de aanpassing niet gekregen. Maar Josie en Rick hebben een plan om de rest van hun leven bij elkaar te blijven.
De Moeder van Josie koopt Klara maar heeft nog een andere reden dan gezelschap voor haar dochter.
Klara is in haar tijd in de winkel in de ban geraakt van de zon en dicht die een eigen persoonlijkheid toe. Ook ziet ze een mogelijkheid om Josie te helpen.
Mooi, onschuldig en een beetje verdrietig maar reuze knap gedaan.… (meer)

Sinds de geboorte van het gekloonde schaap Dolly, in de jaren ‘80, duiken er van tijd tot tijd verhalen op over experimenten met het klonen van mensen. Verhalen die uiteindelijk steeds enkel dat zijn: verhalen, zonder wetenschappelijk bewijs. Maar dat er geëxperimenteerd wordt, dat is wel duidelijk. Die verhalen gaan altijd vergezeld van een medisch-ethische discussie. Want mag het wel, experimenteren met het menselijk leven? En zijn er andere dan puur religieuze argumenten om afwijzend tegenover deze technologie te staan?

Deze kwestie staat centraal in het inmiddels verfilmde boek Never Let Me Go van de Japans-Britse schrijver Ishiguro. Hij bekijkt de discussie echter niet vanuit de wetenschappelijke hoek, maar vanuit het oogpunt van de gekloonde mensen. Want hoezeer zij voor wetenschappers misschien een experiment zijn, of een product, zij zijn nog altijd ook mensen. Mensen met gevoelens en talenten, mensen die vrienden kunnen hebben, en geliefden, mensen met dromen en ambities. En is dat niet ook waar literatuur voor bedoeld is, om je te helpen je in te leven in een ander? Hoe afwijkend die misschien ook mag zijn?

Centraal in het verhaal staat Kathy H, die ons rechtstreeks toespreekt en zichzelf voorstelt als een 31-jarige verpleegster. Zij blikt terug op haar jeugd, en op haar vriendschap met Ruth en Tommy, met wie zij samen is opgegroeid. Tot daar aan toe heel normaal, maar langzaamaan ontvouwt zich een behoorlijk dystopische werkelijkheid. De kinderen hebben geen ouders, en wonen geïsoleerd in een soort weeshuis/kostschool-achtige situatie. Oud zullen ze niet worden, want zij blijken enkel op de wereld gezet om te gaan dienen als orgaandonor.

Ishiguro beschrijft knap de psychologie achter het accepteren van zo een lot. Dat de kinderen zich geen enkel ander lot kunnen voorstellen maakt het geheel af en toe behoorlijk somber en deprimerend. Hoewel er even iets van hoop lijkt op te doemen, wordt zelfs die genadeloos de grond in gestampt. Weinig vrolijkheid dus in dit boek. Ook de minutieuze manier waarop Kathy haar relaties met Ruth en Tommy omschrijft, heeft ergens iets benauwends. Dus hoe knap geschreven ook, ik was wel opgelucht om het boek uit te hebben en uit die sfeer te kunnen ontsnappen.… (meer)