George Eliot heeft ons met Middlemarch inderdaad een unieke schets gegeven van het leven in een fictief Engels provinciestadje, rond 1830. Dat was een periode dat Engeland volop in beweging was: de industrialisatie was al volop op gang gekomen, maar had nog niet het hele leven in de ban (in deze roman wordt net het eerste treinspoor aangelegd); de burgerij voerde al even de boventoon, maar stuurde nog altijd aan op een verdere uitbreiding van het stemrecht (de Reform Act), en legde intussen zijn waarden van fatsoen en van meritocratie op aan de hele maatschappij; en het was ook een tijd dat wetenschap en technisch vernuft tastbaar werden (in deze roman vooral via de nieuwe aanpak van de geneeskunde). Al die veranderingen lokten tegenstand en debat uit en dat controversiële aspect komt voortdurend aan bod in de roman, het geeft hem met andere woorden een realistisch karakter. In dat opzicht benadert Eliot heel fel de bijna-tijdgenoten Charles Dickens en Thomas Hardy.
Maar Eliot onderscheidt zich vooral door de ingenieuze compositie van haar roman, rond een aantal hoofdfiguren die stuk voor stuk psychologisch erg mooi worden uitgetekend. De protagonisten maken elk een hele evolutie door, die hen van ambitie, koppigheid en zelfoverschatting naar vertwijfeling, verbittering en bescheidenheid brengen. Want dat is toch wel een opvallend verschil met bijvoorbeeld een Jane Austen of een Charles Dickens: de karakters die Eliot opvoert zijn niet zomaar karikaturen of statische figuren, maar stuk voor stuk falende mensen, die voortdurend verkeerde inschattingen maken. Ze kiezen bijvoorbeeld de verkeerde huwelijkspartner en verwachten vooral veel te veel van het huwelijk, ze zijn te ambitieus en maken zonder dat ze het beseffen vijanden of gaan gewetenloos om met andere mensen tot ze worden geconfronteerd met een voor hen uitzichtloze situatie. Voor mij is dat de centrale sleutel die Eliot meegaf om dit boek te lezen: perceptie en inschatting zijn alles, zowel als het gaat om anderen als om jezelf, en de bittere realiteit straft alle vergissingen daarin genadeloos af. Daarmee schuift deze roman zelfs een beetje in de richting van het naturalisme.
Hier komt ook het gender-aspect om de hoek kijken. De vrouwelijke personages spelen in deze roman de hoofdtoon en zijn eerlijk gezegd ook de meest interessante figuren. Eliot zet voortdurend in de verf hoe ze gedwongen worden de tweede viool te spelen, en op tijd en stond op hun plaats worden gezet door de mannen. Die mannen komen er trouwens zelf bekaaid van af. Maar het is geen eenzijdig anti-mannelijk beeld, want met hetzelfde gemak onderstreept Eliot hoe de vrouwelijke personages zowel zichzelf en hun omgeving in nesten werken door verkeerde inschattingen en eigengereid handelen.
En dan is er de heel eigen humor van Eliot, die voortdurend het wapen van de ironie hanteert om zowel haar personages te tekenen of bepaalde situaties in de verf te zetten. Die ironie, die soms op het randje van het sarcasme balanceert, getuigt van een gedurfde opstelling, zeker in de tijd waarin ze leefde.
Waar had ik het dan toch wat moeilijker mee? Het was een tijdje geleden dat ik nog een Victoriaanse roman had gelezen, en zeker in het begin had ik enorm veel moeite om in het verhaal te komen. Dat lag naar mijn aanvoelen vooral aan de stijl van Eliot. Ze combineert een erg breedvoerig taalgebruik in lange zinnen vol specifieke woordenschat, met puntige opmerkingen of karakteriseringen. Vooral het voortdurend debiteren van algemene wijsheden over menselijk gedrag, dikwijls met een ironische en soms zelfs sarcastische ondertoon, werd me op de duur wel wat veel. Het is de verdienste van Eliot dat ze er op vele vlakken voor haar tijd erg onconventionele opvattingen op nahield, maar ze zet die naar mijn aanvoelen in deze roman net iets te dik in de verf. En de enkele keren dat ze de lezer rechtstreeks toespreekt en mijmert over hoe ze haar verhaal als een spin in een web zal uitbouwen, laten haar teveel zien als de meester-tovenaar, en dat was letterlijk een ‘onthulling’ die voor mij het leesplezier bijna bedierf.
En dat brengt me naadloos bij het centrale thema van de man-vrouw-verhouding, en dan bijzonder het huwelijk. Eliot schetst pijnlijk de catastrofe van twee mislukte huwelijken, maar biedt op het einde toch een veel positiever perspectief, met een relatie (uiteraard een nieuw huwelijk) die meer gebaseerd is op gelijkwaardigheid en complementariteit, al is het zeker nog niet wat we daar in onze tijd onder zouden verstaan. En zo is de cirkel rond; de circulaire vorm is trouwens zowel een stijlelement als een inhoudelijke beweging die Eliot voortdurend toepast in deze roman. Maar de manier waarop naar dat nogal voorspelbare einde wordt toegewerkt, deed mijn ‘romantiek’-alarm afgaan. Dat eerst van elkaar afdrijven door structurele hinderpalen om na een paar misverstanden en voortdurend smachten toch in elkaars armen te vallen, neen, dat werkt niet meer. En laten we eerlijk zijn: die Victoriaanse preutsheid is blijkbaar een conventie waar Eliot niet mee kon of wou breken; in deze roman waar het allemaal draait om huwelijken wordt er met geen woord over seks gepraat, er kan amper een zedige kus af.
Kortom, dit is zeker een van de grote romans van de 19de eeuw, voor mij op dezelfde hoogte als Austen en Dickens. Ik heb genoten van de karaktertekening en werd op het eind zeker ook meegesleept in de ontknoping. Maar het iets te maniëristische taalgebruik en het te alwetende vertelstandpunt deden af aan mijn leesplezier. Dus tja, 3.5 sterren! ( )